Mavzu: shashmaqom mogʻulchalari mundarija Kirish I- bob. Shashmaqom – mumtoz musiqamiz asosi

_________
¹ 'Rajabov Ishoq. Maqomlar masalasiga doir. Toshkent, 1963, 64—93-betlar


I Shashmaqom – mumtoz musiqamiz asosi

1. 
   Shashmaqomning tarkibiy tuzilishlari
   

Ilk bor VII-VIII asrlarda xalq musiqasi negizi va mahalliy professional ijrochilik an‘analarining rivoji yirik turkumli janrlar shakllanishiga olib keldi. Jumladan, Borbad ijodiga mansub “Xusravoniy” turkumi. IX-X asrlarda maqomsimon cholg‘u va ashula-cholg‘u asar va turkumlar rivojlanadi. XI-XIII asrlardan boshlab, to XVII asrgacha Yaqin va O‘rta Sharqda “Duvozdahmaqom” – 12 maqom turkumi keng tarqalib, musiqa amaliyotida qo‘llanib keldi. XVIII asrda Buxoroda yangi turkum – “Shashmaqom” uzil-kesil shakllandi. Shashmaqom — Tojik, oʻzbek, qoraqalpok va buxoro yahudi xalqlari musiqiy merosida markaziy oʻrin tutgan maqomlar turkumi; parda, ohang , usul, shakl, uslub kabi vositalar bilan o`zaro uzviy bog`langan mumtoz kuy va ashulalar majmui. U muayyan shartsharoitlarda musiqiy folklor hamda kasbiy musiqa yoʻnalishlarida orttirilgan ko`p asrlik ilmiy ijodiy tajriba hamda izlanishlar natijasida yuzaga kelgan. Shashmaqom milliy hamda mintaqaviy mumtoz musiqa anʼanalarining tarixan uzun taraqqiyot jarayoni natijasida bir qator bastakorlar avlodi san`atining qomusiy mahsulidir. XIX asrda “Xorazm maqomlari” turkumi va Farg`ona-Toshkent maqom yo`llari vujudga keladi. Shuningdek, yovvoyi (erkin koʻrinishdagi) maqomlar, surnay, dutor yo`llari va boshqalar shashmaqom ta`sirida rivojlandi. O`tgan zamon bastakorligida keng qo`llanilgan amal, kor, naqsh, peshrav, savt, tarona, qavl kabi janrlarning noyob namunalari Shashmaqom tarkibida bizgacha yetib keldi. 2007-yili Isoq Rajabovning “Maqomlar” nomli yirik risolasi YuNESKO tomonidan nashr etildi. 2003-yil noyabr oyida “Shashmaqom” YuNESKO tomonidan “Insoniyatning og‘zaki va nomoddiy madaniy merosi durdonasi” deb tan olindi. 2008-yili umumjahon Reprezentativ ro‘yxatiga kiritildi. SHashmaqom Buzruk, Rost, Navo, Dugoh, Segoh va Iroq² maqomlaridan tashkil topgan boʻlib, jami 250 dan ortiq har xil shakldagi kuy va ashula namunalaridan iborat. Shu kunga qadar sozanda, hofiz va bastakorlar maqom yo`llarining ko`plab ijroviy talqinlarini kashf etdilar, ovoz, tanbur, surnay, dutor va boshqalar maqom yoʻllarida bir qismli va turkumli asarlar ijod qildilar, ular asosida yangi kuy va ashulalar yaratdilar.
____________
²'Manbalarga ko'ra, o'n ikki maqom yilning o'n ikki burji (oyi) bilan bog'liq ekani, 24 sho"ba esa kunning 24 soatiga bog'langan holda ishlangani haqida aytiladi. Har bir maqomning chalinish vaqti ham bir sutkaning 12 qismiga bo'lib ko'rsatilgan ekan. Qarang: Ishoq Rajabov. «Maqomlar masalasiga doir». Toshkent, 1963. 97-bet.
Oltita maqomdan birinchisi «Buzruk» nomi bilan mashhur bo`lib kelgan. Bu maqom haqidagi ma’lumotlar juda qadim zamondan beri, musiqa ilmiy risolalarida sharhlab kelingan edi. O`tmish olimlarining musiqiy risolalarida Buzruk muayyan lad tuzilmasini va unga mos kuy va ashulalarni ifodalagan. Buzruk maqomining jonli namunalarini bizgacha Shashmaqom tarkibidagi kuy va ashula yo`llari orqali ma’lumdir.