Mavzu: Sharq tilidagi matnni o‘qib, o‘rganish va tarjima qilishda ilmiy hamda nufuzli lug‘atlardan foydalanish prinsiplari

O‘z XIA MATNSHUNOSLIK VA ADABIY MANBASHUNOSLIK yo‘nalishi
1-kurs magistranti XASANOVA NILUFARning
ADABIY MATNNING FILOLOGIK TADQIQI-II fanidan bajargan mustaqil ishi.

MAVZU: Sharq tilidagi matnni o‘qib, o‘rganish va tarjima qilishda ilmiy hamda nufuzli lug‘atlardan foydalanish prinsiplari

Har qanday matn bilan ishlayotganda lug‘atlardan foydalanish alohida ahamiyat kasb etadi. Matn xoh ona tilida va xoh chet(boshqa) tilda bo‘lishidan qat’iy nazar matnning turi va mavzusiga qarab turli lug‘atlardan foydalanish ishning oson va ishonchli bo‘lishiga yordam beradi.

• Har qanday matn bilan ishlayotganda lug‘atlardan foydalanish alohida ahamiyat kasb etadi. Matn xoh ona tilida va xoh chet(boshqa) tilda bo‘lishidan qat’iy nazar matnning turi va mavzusiga qarab turli lug‘atlardan foydalanish ishning oson va ishonchli bo‘lishiga yordam beradi.
• Hozirgi kunda lug’atlarning tyurlari xilma-il bo‘lib, turiga qarab turli vazifalarni bajaradi va turli sohalarda foydalaniladi.

LUG‘AT TURLARI XILMA-XIL BO‘LIB, ularni quyidagicha tasniflash mumkin:

Lug'at hajmiga ko’ra
Lug'atlarni ularda keltirilgan tillarning soniga ko’ra 
Mavzuga oid yoki tematik lug'atlar
Yo'nalishiga ko’ra 

Lug'atda keltirilgan leksik birliklarning turiga va, avvalo, ularni tavsiflash yo'liga qarab, barcha lug'atlar ikki katta guruhga bo'linadi:

Ensiklopedik (tilga oid bo'lmagan, ensiklopediyalar)

Lingvistik (filologik)

ular so'zlarni izohlamaydilar, balki ob'ektlar, narsalar, hodisalar. Ularni tasvirlash ob'ekti tushunchalar, faktlar, voqeliklar sohasidir
so'z o'zining lingvistik va nutq xususiyatlari jihatidan tavsiflanadi (sharh berilgan, grammatik va stilistik yorliqlar majmuasi, etimologik ma'lumotlar va boshqalar) va ensiklopediyada lug'at yozuvi matn va grafikada uzatiladigan turli-tuman ma'lumotlarni o'z ichiga olishi mumkin (chizmalar, fotosuratlar, xaritalar shaklida)

Barcha lug'aviy lug'atlarni ularda keltirilgan tillarning soniga qarab uch turga bo'lish mumkin:

Barcha lug'aviy lug'atlarni ularda keltirilgan tillarning soniga qarab uch turga bo'lish mumkin:

· yakka(monolingvistik)

· ikki tilli

· ko'p tilli(polilingvistik)

Arab (sharq) tilidagi matnni tarjima qilishda ikki tilli lug’atardan quyidagilardan foydalangan maqsadga muvofiq:

• Eng mashhuri Baranov lug’ati;
• “Al-Qomus”
• “An-naim”
• “Javohir” va boshqalar

Ushbu lug'at lug'atlarida turli xil so'zlarning ma'nosi va har qanday tilning barqaror idiomatik iboralari (frazeologik birliklar) bir xil til vositalaridan foydalangan holda tushuntiriladi. Izohli lug'atlar ko'proq yoki kamroq to'liq bo'lishi mumkin va u yoki boshqa o'quvchilar doirasiga mo'ljallangan.

Izohli lug'atlar

Bundan tashqari imlo va ortoepik lug‘atlar ham mavjud:

Ular to'g'ri imlo (imlo) va urg'u (ortoepik) bilan bir yoki boshqa tilda so'zlarning ro'yxati bo'lib, kerak bo'lganda variantlarni ko'rsatib beradi.

BUNDAN TASHQARI YANA SHUNDAY LUG‘AT TURLARI MAVJUD:

• Moslik lug'atlari

Ushbu lug'atlar guruhi kamroq tarqalgan va uning maqsadi fikrlaringizni stilistik jihatdan yanada to'g'ri ifoda etish uchun so'zlarni to'g'ri tanlashdir. Og'zaki va ayniqsa yozma tilning hozirgi darajasini hisobga olgan holda, bunday lug'atlarni katta bosma nashrlarda chop etish yaxshi bo'lar edi.

• Tezauri yoki ideografik lug'atlar

Ushbu lug'atlarda so'zlar ma'lum bir mavzu bo'yicha matn tuzishni osonlashtiradigan ma'noga yaqin guruhlarga bo'linadi.

Antroponik lug'atlar
Odamlarning tegishli ismlari (ism, otasining ismi, familiyasi), shuningdek ma'lum bir tilda taxallus va taxalluslarning ro'yxati bo'lgan lug'at
Neologizmlar lug'atlari
Muayyan vaqt ichida paydo bo'lgan yoki faqat bir marta ishlatilgan so'zlarni, so'zlarning ma'nolarini yoki so'z birikmalari berilgan
Terminologik lug'atlar
Ushbu nashrlar aniq yoki biron bir fan yoki sanoat sohasidagi atamalarning (sharhlari bilan) to'liq yoki to'liq ro'yxati

Frazeologik lug'atlar tushuntirish lug'atlarining bir turi sifatida.

• Frazeologik lug'atlar tushuntirish lug'atlarining bir turi sifatida.
• Sinonim lug'atlar.
• Antonimlarning lug'atlari.
• Omonim lug'atlari
• Ortologik lug'atlar, ularning turlari.
• Dialekt lug'atlari
• Tarixiy lug'atlar o'z vaqtida lug'atning izohli lug'atlari sifatida.
• Etimologik lug'atlar so'zning boshlang'ich tuzilishi va uning qadimiy ma'nosi elementlari bo'yicha ma'lumotnomalar sifatida.
• 13. So‘z yasash lug‘atlari, ularning turlari va boshqalar.

 Qolaversa, Alisher Navoiy, Bobur va boshqa mumtoz shoirlarning asarlarini o‘qish uchun maxsus lug‘at zarur, chunki eski o‘zbek tili hozirgi o‘zbek adabiy tilidan lug‘at tarkibi jihatidan ham, grammatik qurilishi jihatidan ham sezilarli farq qiladi. Bunday lug‘atlar tuzilgan va nashr etilgan ham.

E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT!

Olim kerakki, o‘z ilmining poya va miqdorini asragay, gavharni imtihon uchun toshga urmagay.
Alisher Navoiy