Mavzu: Semiotikada belgi tushunchasi

Semiotikaning bo‘limlari: sintaktik, semantika, pragmatika.
Semiotikada uchta bo‘lim mavjud bo‘lib, ularning har birida belgilar va belgilar tizimlari turli nuqtai nazardan o‘rganiladi. Olimlar semiotikaning uchta bo‘limini aniqladilar.
Sintaktika belgilar tuzilishining xususiyatlarini, ularni yasash qoidalarini va ularning birikmalarini tuzish qoidalarini (belgi tizimlari sintaksisini) o‘rganadi.
Semantika belgilar va birikmalarning semantik mazmunini o‘rganadi.
Pragmatika aloqa jarayonida belgilardan foydalanish xususiyatlarini o‘rganadi, ma’lum bir belgi holati kontekstida belgini qabul qiluvchi uchun qoidalarni belgilaydi.
Semiotikadagi belgi va belgi
Belgi va belgi tushunchalari semiotikada va umuman fanda asosiy tushunchalar qatoriga kiradi.
Semiotikada belgi keng ma’noda moddiy obyekt sifatida tushuniladi, u ma’lum sharoitlarda har qanday narsa bo‘lishi mumkin bo‘lgan ma’lum bir «ma’no»ga mos keladi - haqiqiy yoki uydirma narsa, hodisa, jarayon, fantastik yoki ertak. mavjudot, mavhum tushuncha.
Belgining muhim xossasi shundaki, u birgina predmet yoki muayyan hodisani emas, balki butun predmet yoki hodisalarni ifodalashi yoki o‘rnini bosishi mumkin. Shu munosabat bilan belgining hajmi tushunchasi kiritiladi. Berilgan belgi real dunyoning aniqroq obyektlarini ifodalasa, uning hajmi shunchalik katta bo‘ladi. Masalan, “daraxt” so‘zi til belgisi sifatida “qayin” so‘ziga qaraganda ancha katta hajmga ega. Belgi bilan belgilangan obyektlar to‘plami uning denotati deyiladi.
Belgining yana bir muhim xususiyati - bu belgi bilan ko‘rsatilgan narsa yoki hodisaning tabiati haqida odamda tasavvur uyg‘otish qobiliyati. Belgilangan obyekt va uning boshqa obyektlar bilan aloqalari haqidagi ma’lumotlar (bilimlar) yig‘indisi belgi tushunchasi deb ataladi.
Semiotikada va umuman madaniyatda qo‘llaniladigan barcha xilma-xil ramziy vositalar uning semiotik sohasini tashkil qiladi. Ushbu sohaning bir qismi sifatida belgilar va belgilar tizimlarining 6 asosiy turini ajratish mumkin:
1. Tabiiy belgilar (ular narsa va tabiat hodisalarini bildiradi)
Hamma obyektlar belgi sifatida emas, balki faqat ba’zi boshqa obyektlarni ko‘rsatadigan va ular haqida ma’lumot tashuvchisi sifatida qaraladi. Ko‘pincha, tabiiy belgi bir butunning bir qismidir va shuning uchun ikkinchisi haqida ma’lumot beradi.
Tabiiy belgilar - belgi-belgilar. Eng oddiy misol: tutun olov belgisi sifatida. Tabiiy belgilarni tushunish uchun siz ularning nima belgilari ekanligini bilishingiz va ulardagi ma’lumotlarni ajratib olishingiz kerak. Kundalik tajribada tabiiy belgilarning katta to‘plami odatda tizimlashtirilmaydi. Tabiiy belgilar tizimini qurish, qoida tariqasida, amaliyot va fanning uzoq davom etgan rivojlanishi natijasidir. Bunday tizimlarga misollar: kasalliklarning tabiiy belgilarini tavsiflovchi tibbiy diagnostika tizimi; spektr ranglari bo‘yicha moddaning kimyoviy tarkibini aniqlash imkonini beruvchi spektral tahlil; yulduzlarning kuzatilgan pozitsiyasi va kuzatuvchining koordinatalari o‘rtasida tizimli bog‘liqlikni o‘rnatishga asoslangan astronavigatsiya.
2. Funksional belgilar (obyekt, agar u bilan u ko‘rsatayotgan narsa o‘rtasidagi bog‘liqlik inson faoliyati jarayonida yuzaga kelsa va insonning undan foydalanish uslubiga asoslansa, funksional belgiga aylanadi.) Masalan, arxeolog tomonidan topilgan qurol. tepalik - bu erda jangchi ko‘milganligini ko‘rsatadigan funksional belgi. Kvartirani jihozlash - bu egalarining boyligi haqida ma’lumotni o‘z ichiga olgan funksional belgilar (matn) majmuasi va kitob javonidagi kitoblarni tanlash ularning didi va qiziqishlari haqida gapiradi.
Funksional belgilar ham belgi-belgilardir. Ammo tabiiy belgilardan farqli o‘laroq, funksional belgilar va ular ko‘rsatadigan narsalar o‘rtasidagi bog‘liqlik ularning obyektiv xususiyatlariga emas, balki odamlarning faoliyatida bajaradigan funksiyalariga bog‘liq. Bu belgilar inson tomonidan ularga belgi vazifasini berish maqsadida emas, balki amaliy foydalanish uchun yaratilgan; o‘z maqsadiga ko‘ra foydalaniladi, ular bir vaqtning o‘zida ramziy funksiyani bajaradilar. Ular inson faoliyatiga kiritilganligi va u haqida ma’lumot olib yurganlari uchungina belgi sifatida harakat qilishlari mumkin.
3. Ikonik belgilar va belgilar tabiiy va funksional belgilarga nisbatan tubdan farq qiluvchi belgilar sinfidir.
Ikonik belgilar - ular ifodalagan narsaga o‘xshash tasvir belgilari. Ikonik belgilar so‘zning to‘liq ma’nosidagi belgilardir. Agar tabiiy va funksional belgilar vazifasini bajaradigan obyektlar uchun belgi funksiyasi ikkinchi darajali bo‘lsa va ular tomonidan xuddi «kombinatsiyalangan» kabi bajarilsa, ikonik belgilar uchun bu funksiya asosiy va asosiy hisoblanadi. Ular, qoida tariqasida, sunʻiy ravishda yaratilgan bo‘lib, ularning tashqi ko‘rinishi ular belgilagan narsalarning ko‘rinishini aks ettiradi.
Belgilar orasida ramzlar alohida o‘rin tutadi.
Ramzlar madaniyatning ifodasidir. Belgilar orqali qalb tubida odamlarni birlashtirib, ularni “men”dan “Biz”ga aylantiruvchi ongsiz ma’nolar ochiladi. Shu bilan birga, ramzlarsiz individuallik ham yo‘qoladi. Shu bilan birga, «haqiqiy ramz shunchaki» ma’noni «belgilamaydi», balki uning ta’sirchan kuchining to‘liqligini o‘z ichiga oladi.
Ramzlar nafaqat biron bir obyektni tasvirlaydigan, balki qo‘shimcha ma’noga ega bo‘lgan belgilardir: ular ushbu obyektni talqin qilish bilan bog‘liq umumiy g‘oyalar va tushunchalarni ifodalaydi. Belgilarga misollar: emblemalar, gerblar, ordenlar, bannerlar; xristian dinidagi xoch; Gogolning «uch-qush»; Pikassoning «Tinchlik kaptari».
Belgi ikki qatlamli tuzilishga ega. Uning tashqi, “birlamchi” qatlami qandaydir obyektning vizual tasviri bo‘lsa, “ikkilamchi”, aslida ramziy qatlam esa shu obyekt bilan aqliy konjugatsiyalangan g‘oyadir (ba’zan o‘z mazmuniga ko‘ra undan juda uzoqda joylashgan). Ramziy qatlam, o‘z navbatida, turli darajadagi umumiylik va mavhumlikdagi g‘oyalar va tushunchalarni o‘z ichiga olishi mumkin. Belgilar tili eng mavhum fikrlarni konkret va vizual shaklda ifodalaydi.
Ramz, masalan, shaharning gerbidir. Sankt-Peterburg gerbida ikkita kesishgan langar - dengiz va daryo tasvirlangan. Bu belgilar - tasvirlar. Agar ularning ma’nosi bu bilan tugagan bo‘lsa, unda gerb shunchaki ikkita langarning chizmasi bo‘lar edi. Chizma nafaqat langarlarning vizual tasviri, balki shaharning ramziy qiyofasi sifatida ham qabul qilinadi. Ammo bu gerbning ramziy ma’nosining birinchi qatlami. Uning orqasida yana bir semantik daraja bor: kesishgan langarlar Sankt-Peterburgning dengiz va daryo tashish markazi sifatidagi rolini anglatadi (gerbda shuningdek, suveren kuch markazi sifatidagi tayoq - shahar ramzi mavjud).
Belgining tashqi ko‘rinishi va uning chuqur mafkuraviy ma’nosi o‘rtasidagi bog‘liqlik konvensiyaning qandaydir elementini o‘z ichiga oladi. Biroq, bu aloqa har doim qandaydir ikonik o‘xshashlikka asoslanadi. F. de Sossyur yozganidek, ramz «mutlaqo o‘zboshimchalik bilan emas»: tarozi adolat ramzi bo‘lishi mumkin, chunki ular ramziy ravishda muvozanat g‘oyasini o‘z ichiga oladi, lekin, masalan, arava emas.
4. Shartli belgilar (ular obyektni «shart bo‘yicha» belgilash vazifasini bajaradi - chunki odamlar uni ushbu obyektning belgisi deb hisoblashga rozi bo‘lganlar. Anʻanaviy belgilar belgi vazifasini bajarish uchun maxsus yaratilgan va boshqa har qanday maqsadda Anʻanaviy belgilarning eng oddiy misollari: maktab qo‘ng‘irog‘i, tez yordam mashinasidagi qizil xoch, piyodalar o‘tish joyidagi zebra o‘tish joyi, yelkalardagi yulduzlar va chiziqlar.
Anʻanaviy belgilarning ikkita asosiy turi mavjud - signallar va indekslar. Signallar - ogohlantirish yoki ogohlantirish belgilari. Odamlar bolalikdan beri ma’lum bir madaniyatda eng keng tarqalgan va umumiy qabul qilingan signallarga berilgan ma’no bilan tanish (masalan, svetoforning ranglarining ma’nosi). Indekslar - bu ixcham, oson tasvirlangan shaklga ega bo‘lgan va bu obyektlar va vaziyatlarni bir qator boshqalardan ajratish uchun ishlatiladigan ba’zi obyektlar yoki vaziyatlarning belgilari. Indeks belgilariga misollar: asboblar o‘qishlari, kartografik belgilar, diagrammalardagi odatiy piktogrammalar, grafiklar, maktab baholari va boshqalar.
Madaniyatning rivojlanishi jarayonida individual shartli belgilar bilan bir qatorda anʻanaviy belgilarning turli tizimlari paydo bo‘ladi. Masalan: sanʻatda geraldika, yo‘l belgilari tizimi, majoziy va ramziy tizimlar muhim - «badiiy tillar», har bir sanʻat turida o‘ziga xosdir.
5. Verbal ishora tizimlari - tabiiy tillar. Odamlar tomonidan yaratilgan eng muhim belgilar tizimlari. Ularni sunʻiy tillardan ajratish uchun «tabiiy» deb atashadi. Bir necha ming tabiiy tillarning har biri tarixiy rivojlangan belgilar tizimi bo‘lib, unda so‘zlashuvchi xalqlarning butun madaniyatining asosini tashkil qiladi. Hech bir boshqa belgi tizimi o‘zining madaniy ma’nosida u bilan taqqoslana olmaydi. Inson tili insonning biologik tabiatiga xos bo‘lgan imkoniyatlar asosida rivojlangan. Ko‘rinib turibdiki, inson tug‘ma va genetik jihatdan meros bo‘lib qolgan til qobiliyatiga ega, ya’ni. bolaning hayotining birinchi yillarida gapirishni o‘rganishi mumkin bo‘lgan psixofiziologik mexanizm. Ammo til qobiliyatining amalga oshishi va rivojlanishi odamlarda faqat muloqot sharoitida sodir bo‘ladi. Til odamlar tomonidan faqat birgalikda, ijtimoiy hayot orqali shakllanadi va rivojlanadi. Shuning uchun u biologik shartlarga ega bo‘lsa-da, mohiyatan ijtimoiy hodisadir. Har qanday tilda nutqning tuzilishini belgilovchi normalar mavjud. Bitta tilda gaplashadigan odamlar bir xil meʻyorlarga rioya qilganliklari uchun bir-birlarini tushunishlari mumkin. Ushbu meʻyorlarga rioya qilmaslik chalkashlik va tushunmovchilikni keltirib chiqaradi. Buning yaqqol misoli taniqli «Siz rahm-shafqat qilolmaysiz» iborasi bo‘lib, u vergulni qaerga qo‘yishga qarab ikkita qarama-qarshi ma’noga ega bo‘lishi mumkin (yoki og‘zaki nutqda - intonatsiya pauzasi qaerda). Lekin, shu bilan birga, til normalarining chegaralari qatʻiy emas. Ular juda moslashuvchan va o‘zgaruvchan.
Tabiiy til ochiq tizimdir. U cheksiz rivojlanishga qodir. Madaniyatning rivojlanish tarixi tilning rivojlanish tarixida aks etadi. Lekin tilning rivojlanishi shunchaki ijtimoiy hayotdagi o‘zgarishlarning natijasi emas. Tilda sodir bo‘layotgan o‘zgarishlarga qaramay, u asrlar davomida o‘zgarishsiz qolmoqda va bolalar o‘z ajdodlarini va bobolar - nevara va chevaralarni tushunishadi. Tayanch lug‘at ham vaqt o‘tishi bilan o‘zgarib turadi (masalan, ota-bobolarimiz “er hayda” demay, “erni hayqir” deyishgan). Ammo bu o‘zgarishlar juda sekin sodir bo‘lmoqda - aks holda turli avlod odamlari bir-birini tushuna olmasdi va o‘tmish tajribasi madaniyatda to‘planmas edi.
6. Yozuvning imo-ishora tizimlari (Eng muhimi - yozma, tabiiy til belgilarini qayd qilish tizimi, og‘zaki nutq. Bu turdagi ishora tizimlariga nota, raqsni yozib olish usullari va boshqalar ham kiradi. Buning ishora tizimlarining o‘ziga xos xususiyati. turi shundaki, ular boshqa imo-ishora tizimlari - og‘zaki nutq, musiqa, raqs asosida paydo bo‘ladi va ular bilan bog‘liq holda ikkinchi darajali hisoblanadi.Yozuvning ishora tizimlarining ixtiro qilinishi inson tafakkurining eng katta yutuqlaridan biridir. Insoniyat madaniyatining dastlabki, ibtidoiy holatidan chiqib ketishiga imkon bergan yozuv ayniqsa muhim rol o‘ynadi. Yozuvda fan, texnika, sanʻat, huquq va hokazolarni rivojlantirish mumkin emas edi. Yozuvning embrioni «predmet yozuvi» deb nomlangan « - ibtidoiy jamiyatda paydo bo‘lgan xabarlarni etkazish uchun obyektlardan foydalanish (masalan, tinchlik belgisi sifatida zaytun novdasi).
Yozuv tarixining birinchi bosqichi chizmalarda yozish (piktogramma) edi.
Keyingi bosqichda ideografik yozuv paydo bo‘ladi, unda chizmalar tobora soddalashtirilgan va sxematik xarakterga ega bo‘ladi (ierogliflar).
Va nihoyat, uchinchi bosqichda alifbo harfi yaratiladi, unda nisbatan kichik yozma belgilar to‘plami qo‘llaniladi, bu so‘zlarni emas, balki ularni tashkil etuvchi og‘zaki nutq tovushlarini anglatadi. Musiqa yozish - nota yozuvi va raqsni yozib olish tizimi ham xuddi shunday tarzda rivojlangan.
Yozuvning paydo bo‘lishi bilan til meʼyor va qoidalari shakllana boshlaydi, meʼyorlashtirilgan adabiy til yaratiladi, matnga ishlov berish usullari paydo bo‘ladi. Buning natijasida fikrni tilda ifodalash usullari takomillashtiriladi, uning nozikliklarini etkazishning aniqligi va chuqurligi ortadi. Jamiyatda aylanayotgan axborot miqdori beqiyos ortib bormoqda.

Foydalanilgan adabiyotlar

1. Васин А.С. Культурология. – М.: Фобос, 2004г.

2. Большой энциклопедический словарь. Языкознание, 2000
3.Драч В.Г. Культурология п/р - Р-на-Дону: Феникс,2000.
4. Соколова А.Т. Культурология. – М.: Феникс, 2000
5.Энциклопедия “Википедия”, http://ru.wikipedia.org