Mavzu: San’atning jahon dinlarida tutgan oʼrni Reja: Xristianlikda sanʼatning ahamiyati. Buddaviylikda sanʼatning o‘rni va ro‘li

Leonardo da Vinchi, "So'nggi kechki ovqat" (1498).

BUDDA SANʼATI — qadimda va oʻrta asrlarda buddizm tarqalgan mamlakatlarda ushbu din taʼsirida va uning gʻoyalarini targʻib qilish jarayonida vujudga kelgan sanʼat. B. s. dastlab Hindistonda paydo boʻlgan, keyinchalik Shri Lanka (Seylon), Indoneziya, Myanma (Birma), Tailand, Yaponiya, Xitoy, Kamboja (Kampuchiya), Koreya va b. mamlakatlarning afsona va marosimlarida turlicha talqin etilgan. Ilk buddizm davri Budda sanʼati yeda Budda oʻrniga kad. hindlarning osmon jismlari bilan boglik tasavvurlariga asoslangan turli ramzlar (gʻildirak, sher, muqaddas daraxt kabilar) tasvirlangan. Buddani inson qiyofasida tasvirlash milod boshlarida Gandxara va Matxuri sanʼatidagina paydo boʻldi (yana q. Gandxara sanʼati), keyinchalik koʻp mamlakatlarda haykaltaroshlik va rassomlik sanʼatida uning turli qiyofalari yaratildi. Budda sanʼati yeda asosiy shaxs Budda — din asoschisi shahzoda Siddhartha Gautama boʻlib, u sanʼat asarlarida asosan uch holatda tasvirlanadi: tik turgan Budda — voiz; chordona qurib oʻtirgan Budda — fikrxayolga chumgan mutafakkir; yotgan Budda — yorugʻ dunyodan koʻz yumgan Budda.

Hindistonda Budda bilan bogʻliq sanʼatning qad. yodgorliklari yuzaga kelgan, ramzlar va obrazlar doirasi, budda inshootlari — meʼmorlik, haykaltaroshlik, rangtasvirning uziga xos uygunligini yaratgan gor ibodatxonalari, Budda hayotiga oid afsonaviy voqealar sharafiga qurilgan va muqaddas yodgorliklarni saqlagan stupalar; gʻor ibodatxonalari va stupalarga uxshash yodgorliklar (pagoda, dagoba, suburgan va b.) boshka mamlakatlarda keng tarqalgan. Xitoy, Yaponiya, Koreyada turli xil yogʻoch ibodatxonalar tipi yaratildi, buddizm mazmunidagi mahobatli rassomlik b-n birga dastgoh rassomligi ham rivojlandi. Indoneziya, Kamboja va b. da Budda bilan bogʻliq tosh ibodatxonalar va ibodatxona ansambllari, Hindiston, Birma, Nepalda monastir majmualari, Tibet, Moʻgʻuliston, Buryatiya va b. da lamaizm monastir ansambllari yuzaga keldi.

• Hindistonda Budda bilan bogʻliq sanʼatning qad. yodgorliklari yuzaga kelgan, ramzlar va obrazlar doirasi, budda inshootlari — meʼmorlik, haykaltaroshlik, rangtasvirning uziga xos uygunligini yaratgan gor ibodatxonalari, Budda hayotiga oid afsonaviy voqealar sharafiga qurilgan va muqaddas yodgorliklarni saqlagan stupalar; gʻor ibodatxonalari va stupalarga uxshash yodgorliklar (pagoda, dagoba, suburgan va b.) boshka mamlakatlarda keng tarqalgan. Xitoy, Yaponiya, Koreyada turli xil yogʻoch ibodatxonalar tipi yaratildi, buddizm mazmunidagi mahobatli rassomlik b-n birga dastgoh rassomligi ham rivojlandi. Indoneziya, Kamboja va b. da Budda bilan bogʻliq tosh ibodatxonalar va ibodatxona ansambllari, Hindiston, Birma, Nepalda monastir majmualari, Tibet, Moʻgʻuliston, Buryatiya va b. da lamaizm monastir ansambllari yuzaga keldi.
• Markaziy Osiyoda buddizm milod boshlaridan keng tarqalgan. Oʻzbekiston, Tojikiston, Turkmenistan, Qirgʻiziston hududidan oʻrta asrga oid Budda sanʼati yodgorliklari topilgan. Kushan podsholigi hududida yashagan xalqlar turli dinlar qatori buddizm diniga eʼtiqodda boʻlganligi aniqlangan. Kushan tangalarida buddizmga oid shaxslar tasvirlangan.

Budda sanʼati yeda mahobatli qurilishlar (koʻpincha budda monastirlari qurish) katta oʻrin tutgan, ular haykallar va devoriy rasmlar b-n bezatmpgan. Ayritomdan yer osti monastiri (sangarama), Qoratepaщm — gor ibodatxona (vixara), shuningdek Chingiztepa, Dalvarzintepadan qad. gʻor monastirlar majmuasining qoldigʻi topilgan. Topilmalar orasida ohaktoshga oʻyib ishlangan, ganch va loydan tayyorlangan haykallar, rangli devoriy rasmlar va Budda sanʼatiga xos boshqa sanʼat qoldiqlari bor. Jumladan, Zurmalaminorasi Budda stupasining qoddigʻi hisoblanib, u uch qavatli boʻlgan deb taxmin qilinadi. Budda sanʼati namunalari qayerdan topilganligidan qati nazar shaklan va mazmunan oʻxshash boʻlgan.