Mavzu: Rikketsiozlar

Mavzu: Rikketsiozlar
Rikketsiyalar tabiatda eng ko‘p tarqalgan mikroorganizm larga kiradi. Ularning 50 dan ortiq turi turli bo‘g‘imoyoqlilar ichagi va so‘lak bezlaridan topilgan. Odam organizmida kasallik qo‘zg‘atadigan rikketsiyalar ancha kam. Ular turli bo‘g‘imoyoqlilar organizmida yashab kolmay, odam va boshqa sut emizuvchilar orga nizmiga tushadi va u yerda o‘ziga xos patologik jarayonni yuzaga keltiradi.
Rickettsiaceae oilasiga odam organizmida kasallik keltirib chikaradigan 3 ta avlod: Ricketsia, Rocha Limae, Coxiella kiradi. Bu oilaga mansub rikketsiyalar kokksimon yoki tayokchasimon, kupincha shakli o‘zgaruvchan (polimorf) bulib, xivchinsiz, xujay ra devorining tuzilishi grammanfiy bakteriyalarning xujayra devoriga uxshab ketadi. Rikketsiyalar katiy xujayra ichi pa razitlari bulganligi bois sun’iy ozik muxitlarda usmaydi. Rikketsioz kuzgatuvchilarni kasal odamlardan, ulganlardan,

tashib utuvchilardan (endemik rikketsiozlardan) va kemiruv

chilardan ajratib olish mumkin. Hamma odamlardagi kasallik

xolatlarda ham tekshirish uchun material isitma davrda tirsak venasidan olingan kon hisoblanadi. Rikketsioz kuzgatuvchilari ozik muxitlarda ko‘paymaydi, ular asosan tovuq embrionida va xujayra kulturalarida kupaytiri ladi. Shuning uchun klinik sharoitlarda asosiy diagnostik usul

lar bakterioskopik, biologik va serologik xisoblanadi. Bakterioskopik usul kupchilik rikketsiozlarda asosiy usullar katoriga kiradi. Tekshirish uchun kon yukori isitma davrida barmokdan olinib, kalin, tomchi surtmasi tayyorlanadi va Romanovskiy-Gimza, Kastanede yeki P.F. Zdrodovskiy moli fikatsiya usullari bilan buyab ko‘riladi.

Biologik sinama (Muzer-Neyl sinamasi). Tekshiriluv chi material laboratoriya xayvonlariga yuktiriladi, ko‘pincha dengiz cho‘chqachalariga. Epidemik rikketsiozlarda erkak xay vonlardan foydalanish maksadga muvofik hisoblanadi. Chun ki ularda periorxit rivojlanadi va moyak kin pardasining mezoteliysida kuzgatuvchilar yigilib koladi (Muzer xujayra lari). Vezikulyar chechakka o‘xshash rikketsiozlar na susugamush isitmasi kuzgatuvchilarini ok sichkonlarga yuqtirib (0,5 ml kon) urganish mumkin. Ku-isitmasida esa dengiz cho‘chqachalari ni testikulasiga (moyagiga) tugridan-to‘gri 0,3-0,5 ml kon yubo rilib urganiladi. Lekin Provasek rikketsiozlarini ajratib olishda bu usullar kul kelmaydi. Toshmali tif kuzgatuvchisini ajratib olishda kiyim bitiga yuqtiriladi. Rikketsiyalar bit ning ichagida ko‘payadi.

Amaliyotda endemik rikketsiozlar qo‘zgatuvchisini Provachek rikketsiozlaridan farqlashda qo‘llaniladi.

Kasal yuktirilgan hayvonlar yorib ko‘riladi va ularning a’ zolaridan preparatlar tayyorlanadi. Romanovskiy-Gimza yoki P.F. Zdrodovskiy usullarda bo‘yab ko‘riladi. Infeksiya boskichiga xujayra kulturasi, hayvonlarning turiga ko‘ra rikketsiyalarning har xil morfologik tiplari hujayralar sitoplazmasida va yadro sida topiladi (19.1-rasm). Immunoflyuoressent usulidan foyda lanish rikketsiyalarni aniklashni birmuncha yengillashtiradi.

Serodiagnostikasi. Rikketsiozlarning zamonaviy diagnos tikasi asosini tashkil etadi. Ishonarli natijalar kasallikning birinchi haftasi oxirlarida bo‘lishi mumkin. Rikketsiozlarning serodiagnostikasida kuyidagi usullar keng kullaniladi.

Veyl-Feliks reaksiyasi kengaytirilgan AG reaksiyasi bo‘lib, ko‘pchilik rikketsiozlarning diagnostikasida va identifika siyasida ko‘llaniladi. Mohiyati, ko‘pchilik rikketsiozlar bilan kasallangan bemorlar kon zardobi Proteus vulgaris ni OX shtamm larini (asosan OX19, OX2) agglyutinatsiyaga uchratish xususiyatiga ega. Rikketsiya Provasek fakat Ox19 shtamm bilan agglyutinatsiya beradi. Rikketsiyalarning bundteus bakteriyala ri bilan struktura (Ag) jixatdan uxshashligini bildiradi.

Agglyutinatsiya reaksiyalari parallel ravishda Proteus diagnos tikumi va kuzgatuvchilarning maxsus diagnostikumlari bilan bir ga qo‘yiladi. Kuyish texnikasi boshka kasalliklarda kuyilgan agt lyutinatsiya reaksiyalaridan farq qilmaydi.

KBR sezgir usullardan hisoblanadi va rikketsiyalar diagnos tikasida keng kullaniladi. Antigen sifatida rikketsiyalarni korpuskulyar va erituvchan antigenlari kullaniladi. KBR spesi fik bulganligi uchun rikketsiozlarni bir-biridan farqlash mumkin.

PGAR da eruvchan rikketsioz antigenlari eritrotsitlar sathiga shimdirilib, tayyorlangan diagnostikumlardan foydalaniladi. Tekshirilgan zardoblarni 1:800 va 1:6400 gacha suyukt mumkin. Ammo KBR dan farki ularok PGAR yordamida gruppa ichidagi rikketsiozlarni differensatsiya kilib bulmaydi. Bi rok PGAR infeksiya fazasini aniklashga yordam beradi, chunki bu antitelalar infeksiya jarayonida yukori titrda tuplanib, rekonvaletsentlik davrida pasayib ketadi. Bemor tuzalgandan 6 oy utib, keyin umuman konda topilmaydi. Agar reaksiya KBR bilan bir vaktda kuyilsa, u holda kechayotgan kasallikni avval utkazilgan (anamnestik) kasallikdan saklash mumkin.

Birlamchi epidemik toshmali tifni, residiv (Brill sinsser) sporadik toshmali tifdan farklash. Bu kasallik kuzgatuvchisi har ikkala kasallikda ham Ricketsia prowazekil keltirib chikaradi. Kasallik davrida rikketsiyalar tinch for maga utib olishi va kasallikdan sung uzok yillar organizmda saklanishi, sung yana kasallikni keltirib chikarishi mumkin. Bu bir xil kasallikning ikki xil shaklini fakat serologik usulda farklash mumkin. Immunologiya bulimidan bizga ma’lumki, or ganizmga birlamchi antigen (mikrob) tushganda gumoral sistema da birinchi bulib IgM sintezlanadi va kasallikning utkir dav rida kup yigiladi. IgM paydo bulgandan 5-6 kundan keyin esa IgG sintezlanadi. Agar shu antigen (mikrob) kayta organizmga kirsa (ularga karshi xotira xujayralari hosil bo‘lgan takdir da), asosan tez va samarali IgG xosil buladi. IgM na IgG lar bir birlaridan ba’zi bir parchalovchi moddalar 2-merkaptoetanol, sisteinga sezuvchanligi bilan fark kiladi. Bu moddalar IgM molekulasidagi disulfit boglarni uzadi va immunoglobulin faolligi yo‘qolib, antigenlar bilan birika olmaydi. Birlamchi toshmali tifni Brill-Sinsser kasalligidan farqlash uchun tek shiriluvchi zardob 2-merkaptoetanol yoki sistein bilan ishlov berilib (kontrolda ishlov berilmaydi), KBR kuyiladi. Agar bir lamchi toshmali tif bilan bemor ogrigan bo‘lsa, qonda IgM ko‘p bo‘ladi, agar zardob 2-merkaptoetanol bilan ishlov berilib re aksiya qo‘yilsa AT titri ishlov berilmagan zardobga nisbatan 4 marotaba kamayadi. Brill-Sinsser kasalligida esa asosan IgG ho sil bo‘lganligi sababli 2-merkaptoetanol bilan ishlov berilgan va ishlov berilmagan zardoblarda ham AT titri deyarli bir xil bo‘ladi, tifni Brill-Sinsser kasalligidan farqlash uchun tek shiriluvchi zardob 2-merkaptoetanol yoki sistein bilan ishlov berilib (kontrolda ishlov berilmaydi), KBR qo‘yiladi.

Rikketsiyalar

Rikketsiyalar alohida guruh polimorf bakteriyalardir. Ular hujayra ichidagi parazitlar boʻlib hisoblanadi. Ular Rickettsiaceae oilasiga kiradi. Rikketsiyani birinchi boʻlib, amerikalik olim Xovard Rikkets aniqlagan va uning oʻzi shu kasallikdan oʻlgan.

1913-yili chex olimi Provatsek toshmali tif bilan og'rigan bemor qonida rikketsiyalarga oʻxshash mikroblarni aniqlagan. U ham tosh mali tifdan oʻlgan. 1916-yilda braziliyalik olim Enrike da Rosha Lima oʻzining uzoq vaqt tekshiruvlari natijasida Meksika va Yev ropa toshmali tif kasalliklarining qoʻzgʻatuvchisi ham Rikkets aniq lagan mikroblarning bir turi ekanligini isbotladi. Shuning uchun rikketsiyalarga Rikkets nomi berildi. Epidemiologik toshmali tif qo'zg'atuvchisiga esa Provatsek rikketsiyalari nomi berildi.

Toshmali tifni oʻrganishda rus olimlari A.A. Krontovskiy, P.F. Zdro dovskiy, E.S. Galinevichlar katta hissa qoʻshgan. Rikketsiyalar orasida odam, hayvon uchun patogen turlari ham uchraydi. Rikketsiyalar keltirib chiqaradigan kasalliklarga rikketsiozlar deyiladi. P.F. Zdro dovskiy rikketsiyalarni besh guruhga bo'ladi:

1. Toshmali tif rikketsioz guruhi.

2. Kanali toshmali isitma guruhi.

3. Sutsugamushi guruhi.

4. Ku-lixoradka (isitma) guruhi.

5. Paroksizmal rikketsioz guruhi.

Morfologiyasi. Rikketsiyalarning sharsimon, mayda va yirik tayoq chasimon, ipsimon shakllari uchraydi. Rikketsiyalar spora va kapsula hosil qilmaydi, harakatsiz, Grammanfiy, Romanovskiy-Gimza, Zdro dovskiy usullarida bo'yalganda qizil rangga bo'yaladi.

Kultural xossasi. Xoʻjayin toʻqimasida boʻlinib ko'payadi. Mik roblarning har bir turi xoʻjayin toʻqimasining sitoplazmasida, yadrosida, vakuolalarida rivojlanadi. Ular oʻziga sezuvchan hayvonlarning toʻqi malarida, tovuq embrionida yaxshi rivojlanadi.

Fermentativ xossasi. Faol emas.

Toksigenligi. Termolabil endotoksin hosil qiladi. Antigenligi. Rikketsiyalar 2 ta antigen ishlab chiqaradi: guruhli termostabil va spetsifik termolabil antigenlar.

Chidamliligi. Ku-isitmasidan tashqari, rikketsiyalar yuqori haro ratga kam chidamli. Past haroratga va quritishga barcha rikketsiyalar chidamli va ular antibiotiklarga sezuvchandir.