Mavzu: Reja: Kompton effekti

(19.8)

ga teng. Bu yerda r – elektron impulsi bo‘lib, u de-Broyl to‘lqiniga asosan h /  ga teng. Tirqish orqali o‘tadigan elektron r impuls kattaligi o‘zgarmaydi, chunki  to‘lqin uzunligi o‘zgarmas bo‘lib qoladi. Bu munosabatlardan

(19.9)

kelib chiqadi. Kvant mexanikasi mikrozarralarining to‘lqin xususiyatini ifodalovchi, ko‘rinishidan oddiy bo‘lib ko‘ringan bu munosabat juda chuqur ma’no kasb etadi. Tirqish orqali elektronlarning o‘tishi haqidagi eksperimentda u - elektron koordinatasini y=D aniqlik bilan o‘lchash mumkin. y kattaligini o‘lchash koordinata noaniqligi deb ataladi. Shu bilan bir vaqtda u aniqligi u elektron impulsi tashkil etuvchisi tirqish orqali o‘tish paytida – r_y ga teng yoki agar difraksion manzaraning qo‘shni maksimumi hisobga olinsa katta bo‘lishi ham mumkin. Bu kattalik impuls proyeksiyasi noaniqligi deyiladi vа p_y bilan belgilanadi. Shunday qilib, y=D va p kattaliklari

(19.10)

munosabati bilan bog‘langan bo‘lib, uni Geyzenberg noaniqlik munosabati deb ataladi. va kattaliklarini shu ma’noda tushunish kerakki, mikrozarralarning koordinatasini va unga mos keladigan impuls proyeksiyasini bir vaqtda o‘lchab bo‘lmaydi. O‘lchash aniqligi mikrozarralar koordinatalari va impulsini bir vaqtda o‘lchashda qo‘llanadigan o‘lchov qurilmalarning mukammalligiga bog‘liq emas. U moddiy mikroobektlarning ikki tomonlama korpuskulyar-to‘lqin tabiatining namoyon bo‘lishidir. Noaniqliklar munosabati mumtoz mexanika tushunchalarini mikrozarralarga qanday darajada qo‘llash mumkinligini baholash imkonini beradi. U ko‘pincha trayektoriyaning mumtoz tushunchasini mikroobektlarga qo‘llanmasligini ko‘rsatadi, chunki trayektoriya bo‘yicha harakat har qanday lahzada kordinatalarning va tezlikning ma’lum qiymati bilan ta’riflanadi. Ko‘rib chiqilgan xayoliy tajribada fotoplastinkagacha va tirqishdan o‘tgandan keyin qandaydir aniq elektron o‘tadigan trayektoriyani ko‘rsatish umuman mumkin emas.