Mavzu: Real vaziyatlarni modellashtirish metodik usullari Reja

---

Fan: Xususiy metodiklar 
Baxralov Sodiq 4 – kurs 405 -guruh
 
Mustaqil ish 
Mavzu:
Real vaziyatlarni modellashtirish - metodik usullari 
 
Reja: 
 
1.
 
Imitatsion modellashtirish 
 
2.
 
Modellashtirish - bilish ob`ektlari 
 
 

---

Imitatsion modellashtirish. Imitatsion modellashtirishda S tizimning vaqt bo‘yicha 
ishlash jarayonini amalga oshiruvchi modelning algoritmi qayta ishlab chiqiladi va 
shu bilan birga elementar hodisalar imitatsiyalanadi. Ularning vaqt bo'yicha yuz 
berishi hamda mantiqiy strukturalarini saqlagan holda tizim xarakteristikalarini 
baholash imkonini beruvchi, vaqtning ma'lum momentlaridagi jarayonning holati 
haqidagi boshlang‘ich maMumotlami olish imkonini beradi. Tahliliy 
modellashtirishga nisbatan imitatsion modellashtirishning asosiy afzalligi 
murakkabroq masalalami yechish imkoni hisoblanadi. Imitatsion modellar diskret 
va uzluksiz elemenlarning mavjudligi, tizim elementlarining egri chiziqli 
xarakteristikalari, ko‘plab tasodifiy ta'sirlar va boshqa tahliliy tadqiqotlarda 
qiyinchiliklarni tez-tez paydo qiladigan omillarni hisobga olish imkonini beradi. 
Hozirgi vaqtda imitatsion modellar - katta tizimlami tadqiq qilishda eng samarali 
bo‘lib, ba'zida tizimning xulqi haqida, ayniqsa, uni loyihalash bosqichida axborot 
olishni yagona amaliy ommabop usuli hisoblanadi. S tizimni ishlash jarayonini 
imtatsion modelda qayta ishlab chiqarish natijasida olingan natijalar, tasodifiy 
qiymatlar va funksiyalarning amalga oshirishlari boTganda, jarayon 
xarakteristikalarini olish uchun uni ko‘p karra qayta ishlab chiqish talab qilinadi. 
Keyin axborot statistik qayta ishlanadi va imitatsion modelning mashinali amalga 
oshirish usuli sifatida statistik modellashtirish usulidan foydalanish maqsadga 
muvofiqdir. Avval statistik sinovlar usuli ishlab chiqiladi va u o‘zi tasodifiy 
qiymatlar va funksiyalarni modellash uchun qoTlaniladigan sonli usulni ifodalaydi 
hamda ulaming ehtimollik xarakteristikalari tahliliy masalalar yechimiari bilan 
mos tushadi (bunday protsedura Monte - Karlo usuli deb ataladi). Shundan keyin 
bu usuldan tasodifiy ta'sirlarga duchor boTgan tizimlarning ishlash jarayonlari 
xarakteristikalarini tadqiq qilish maqsadida mashinali imitatsiya 16 
www.ziyouz.com kutubxonasi uchun foydalana boshlashdi, ya’ni statistik 
modellashtirish usuli paydo bo‘ldi. Shunday qilib, statistik modellashtirish usulini 
keyingi bosqichlarda imitatsion modelning mashinali amalga oshirish usuli deb, 
statistik sinovlar usuli (Monte - Karlo) ni esa tahliliy masalani yechishning sonli 
usuli deb ataymiz. Imitatsion modellashtirish usuli tizim strukturasining 
variantlarini, tizimni boshqarish turli algoritmlar samarasini, tizimning turli 
parametrlarini o‘zgarishining ta’sirini baholash masalalarini inobatga olib, S katta 
tizimlar tahlili masalalarini yechishga imkon beradi. Samaradorlikni baholashning 

---

ba’zi mezonlari bo‘yicha optimal boigan maium chegaralanishlarda berilgan 
xarakteristikalari bilan tizimni yaratish talab qilinganda imitatsion modellashtirish 
katta tizimlarning strukturaviy, algoritmik va parametrik sintezi asosida qo‘yilishi 
mumkin. Imitatsion modellar asosida tizimlaming mashinali sintezi masalalarini 
yechishda, qayd qilingan tizimning tahlili uchun modellashtirish algoritmlarini 
ishlab chiqishdan tashqari, tizimning optimal variantini qidirish algoritmini ham 
ishlab chiqish kerak. Mashinali modellashtirish uslubiyatini asosiy mazmuni 
berilgan modellashtirish algoritmlari bilan tizimlarning tahlili va sintezi 
masalalariga mos keluvchi ikkita asosiy bo‘limga ajratamiz: statika va dinamika. 
Kombinatsiyalangan modellashtirish. Kombinatsiyalangan modellashtirish 
(tahliliy-imitatsion) tizimlarning tahlili va sintezida tahliliy va imitatsion 
modellashtirishning lazilatlarini birlashtirishga imkon beradi. Kombinatsiyalangan 
modellarni qurishda obyektning ishlash jarayonini tashkil etuvchi nimjarayon 
uchun dastlabki dekompozitsiya o‘tkaziladi va ular uchun imkon bo‘lganda tahliliy 
modellar ishlatiladi, qolgan nimjarayonlar uchun esa imitatsion modellar quriladi. 
Bunday kombinat- 'uyalangan yondashuvda faqat tahliliy va imitatsion 
modellashlirishdaii alohida foydalanish imkoni bo‘lmaganda tizimlaming silalli 
yangi sinflarini qamrab olishga imkon beradi. Rcal modcllashtirish. Real 
modellashtirishda yoki real obyektda butunlayin, yoki uning qismida turli 
xarakteristikalarni tadqiq qilish imkonidan 17 ‘i /i f r \ www.ziyouz.com 
kutubxonasi foydalaniladi. Bunday tadqiqotlar nafaqat normal rejimlarda 
ishlayotgan obyektlarda o‘tkazilishi mumkin, balki tadqiqotchini qiziqtirayotgan 
xarakteristikalami baholash uchun maxsus rejimlarni tashkillashtirishda 
(o‘zgaruvchilar va parametrlaming boshqa qiymatlarida, vaqtning boshqa 
masshtabida va h.k.) ham amalga oshirilishi mumkin. Real modellashtirish eng 
monand bo‘lgan modellashtirish hisoblanadi, lekin real obyektlaming xossalarini 
hisobga olganda uning imkoniyatlari chegaralangan bo‘Iib qoladi. Masalan, 
korxonaning ABT (Avtomatik boshqarish tizimlari) ni real modellashtirish uchun, 
birinchidan, shunday ABTni yaratish, ikkinchidan esa, boshqariladigan obyektda 
tajribalar o‘tkazish, ya’ni butun korxonada tajribalar o‘tkazish talab qilinadi, lekin 
ko‘p hollarda buning imkoni yo‘q. Real modellashtirishning turli xilliligini ko‘rib 
chiqamiz. Modellashtirishda kibemetik modellashtirish o‘ziga xos o‘ringa ega. 
Kibernetik modellashtirishda modellarda kechayotgan fizik jarayonlaming 
obyektda bo‘lib o‘tayotgan jarayonlarga bevosita o‘xshashligi bo‘lmaydi. Bu holda 
qandaydir funksiyani aks ettirishga intilinadi va real obyekt «qora quti» sifatida 
qaraladi, unda qator kirishlar va chiqishlar bo‘lib, ular orasidagi ba’zi bir aloqalar 
modellashtirishtiriladi. Kibemetik modellardan foydalanganda ko'pincha tashqi 
muhitning ta’sirlaridagi obyektning xulq taraflari tahlil qilinadi. Shunday qilib, 
kibimetik modellar asosida boshqarishning ba’zi bir axborot jarayonlarini aks 
ettirish yotadi, bu- real obyektning xulqini baholashga imkon beradi. Bu holda 
imitatsion modelni qurish uchun real obyektning tadqiq qilinayotgan funksiyasini 
ajratish kerak, bu funksiyani kirishlar va chiqishlar orasidagi ayrim aloqa 
operatorlari ko‘rinishida, mutlaq boshqa matematik bogTanishlar bazasida hamda 
tabiiy, jarayonning boshqa holatlarda fizikaviy amalga oshiriladi.
. Mavjud tizimning modellari talablar injiniringi (dasturiy ta‟minot

---

talablarini ishlab chiqish) vaqtida qo'llaniladi. Ular mavjud tizim nima qilishi
ni
aniqlashtirishga yordam beradi va ulardan kuchli va zaif tomonlarini muhoka
ma
qilish uchun foydalanish mumkin.
2. Yangi tizimning modellari talablarni loyihalash jarayonida boshqa
tizimning tomonlariga taklif etilayotgan talablarni tushuntirishga yordam beris
h
uchun ishlatiladi. Muhandislar ushbu modellardan loyiha takliflarini muhokam
a
qilish va tizimni joriy qilish uchun hujjatlashtirish uchun foydalanadilar. Agar siz
modelga asoslangan muhandislik jarayonidan foydalansangiz (Brambilla, Cabot va
Wimmer 2012), tizim modellaridan to'liq yoki qisman tizimni yaratishingiz
mumkin.
Tizim modeli ishlab chiqilayotgan tizimning to'liq ifodalab beraolmasligini
tushunish muhimdir. Tushunishni osonlashtirish maqsadida unda tafsilotlar
qoldiriladi. Model bu tizimning muqobil namoyishi emas, balki o'rganilayotga
n
tizimning alternative ifodasidir. Tizimning vakili taqdim etilayotgan mantiqiy
ob'ekt to'g'risidagi barcha ma'lumotlarni o'z ichiga olishi kerak. Abstraktsiya
ataylab tizim loyihasini soddalashtiradi va eng muhim xususiyatlarni tanlaydi.
Masalan, ushbu kitob bilan birga kelgan PowerPoint slaydlari kitobning asosi
y
fikrlarining abstrakt ifodalanishidir. Ammo, agar kitob tarjima qilingan bo'lsa
ingliz tilidan boshqa tiliga o'tganda, bu alternativ vakillik bo'lishi mumkin.
5-mavzu
Ma‟ruzachi: Xidirova Charos Murodilloyevna
Tarjimon barcha ma'lumotlarni ingliz 
tilida taqdim etilganidek saqlab turishni niyat
qilgan.
Tizimni boshqasidan ifodalash uchun siz turli kurinishdagi turli xil
modellarni ishlab chiqishingiz mumkin. Masalan:
1. Tashqi ifodasi, unda siz tizimning kontekstini yoki atrofini
modellashtirasiz.
2. Tizim va uning muhiti, yoki tizim va uning tarkibiy qismlari o'rtasidagi
o'zaro munosabatlarni modellashtiradigan o'zaro ta'sir ifodasi.
3. Tizimning tashkil etilishini yoki tizim tomonidan ishlov berilgan

---

ma'lumotlarning tuzilishini modellashtiradigan tarkibiy ifodasi.
4. Xulq-atvor ifodalanishi, unda tizimning dinamik xatti-harakatlarini va
voqealarga qanday munosabatda bo'lishi modellashtiriladi.
Tizim modellarini ishlab chiqishda siz ko'pincha grafik notatsiyasini
ishlatishda moslashuvchan bo'lishingiz mumkin. Siz har doim notatsiyaning
tafsilotlariga qat'iy rioya qilishingiz shart emas. Modelning tafsilotlari va qat'iyligi
siz uni qanday ishlatmoqchi ekanligingizga bog'liq. Grafik modellardan keng
foydalaniladigan uchta usul mavjud:
1. Mavjud yoki taklif qilinayotgan tizim haqida qiziqishni oshirish va
diqqatni jalb qilish usuli sifatida. Modelning maqsadi – tizimni ishlab chiqis
hda
ishtirok etadigan dastur muhandislari o'rtasida qiziqishni oshirish va diqqat
markazida bo'lishdir. Modellar to'liq bo'lmasligi mumkin (agar ular munozaraning
asosiy jihatlarini qamrab olsalar) va ular modellashtirishga oid notatsiyalardan
norasmiy foydalanishlari mumkin. Shunday qilib, odatda modellarni tezkor
o‟zgaruvchan (agile) modellashtirishda foydalaniladi (Ambler va Jeffrie, 2002).
2. Mavjud tizimni hujjatlashtirish usuli sifatida. Modellar hujjat sifatida
ishlatilganda, ular to'liq bo'lishi shart emas, chunki siz tizimning ba'zi qismla
rini
hujjatlashtirish uchun faqat modellardan foydalanishingiz kerak bo'lishi mumk
in.
Biroq, ushbu modellar to'g'ri bo'lishi kerak - ular notatsiyalardan to'g'ri
foydalanishi va tizimning aniq tavsifini ifodalashi kerak. 
Ilmiy texnika taraqqiyoti hisoblash texnikasini keng 
qo`llanishi asosida jarayonlar va tizimlarni avtomatik hamda 
avtomatlashtirilgan boshqarish tizimlaridan foydalanib, 
mamlakatimiz halq xo`jaligiga fan texnikaning eng yangi 
yutuqlarini keng-ko`lamda qo`llab borishni taqazo etadi. 
Halq xo`jaligini muvaffaqiyatli boshqarish uchun 
ularning alohida sifat ko`rsatkichlarini hisobga olish etarli 
emas. Murakkab tizimlarni va jarayonlarni to`la tahlil qilish 
uchun texnik kibernetikaning usullarini keng qo`llash zarur 
bo`ladi. Ishlab chiqarishda tobora keng yoyilib borayotgan 
texnik–kibernetika tadbiqiy fan bo`lib, bu fan nazariy 
kibernetika ishlab chiqqan vositalar bo`yicha murakkab 
jarayonlar va tizimlarni EXM yordamida, kompyuterlar 
yordamida boshqarish usullarini o`rganadi.