Mavzu. Raqamli iqtisodiyotning texnologik asoslari: blokcheyn va kriptovalyutalar

3. Kriptovalyutalar: tarixi va tasnifi
2008 yil 31 oktyabrda Satoshi Nakamoto taxallusi ostidagi foydalanuvchi bitkoin kriptovalyutasining yangi elektron pul tizimi sifatidagi tavsifini tarmoqqa joylashtirdi. Uning asosiy afzalliklari bu firibgar amaliyotlaridan himoya qilish, har qanday tashkilotlardan mustaqillik, anonym holatda foydalanish imkoniyati edi.
Kriptovalyuta virtual valyutaning bir turi bo'lib, “kriptografik usullar bilan himoyalangan matematik tamoyillarga asoslangan markazlashtirilmagan konvertatsiya qilinadigan valyutani anglatadi”.
Umuman olganda, kripto-valyutalar soni uch mingdan ortiq. Ular orasida eng mashhuri bitkoin bo'lib qolmoqda – u raqamli valyuta bo’lib, faqat Internetda ishlaydi. Valyuta emissiyasi dunyo bo'ylab ma'lum bir dastur yordamida millionlab kompyuterlarning ishlashi natijasida yuzaga keladi. Odatiy markazlashtirilgan ierarxiya o'rniga blokcheyn texnologiyasi qo'llaniladi, bu barcha operatsiyalar bo'yicha ma'lumotlarni bitta serverda emas, balki to'lov tizimiga ulangan kompyuterlarda saqlashni nazarda tutadi. Ushbu muqobil pul oldindan belgilangan maksimal miqdorga ega: bitkoinlar soni ma'lum bir tezlikda o'sib boradi va bu tezlik 2140 yilgacha pasayib boradi, shu bilan bitkoinlar ta'minoti 21 million tangaga etadi. Bitkoin operatsiyalari "peer-to-peer" tarmog'ida amalga oshiriladi, bu erda odamlar o'rtasidagi operatsiyalar uchun moliyaviy vositachilar talab qilinmaydi.
Dunyoda virtual valyutalar keng tarqalganiga qaramay, ushbu hodisaning huquqiy asoslari etarli darajada ishlab chiqilmagan, virtual valyutalarning tasnifi mavjud emas. Ba’zilar ularni quyidagicha tasniflashadi:
- konvertatsiya qilinadigan valyutalar (Bitcoin, E-Gold, Liberty Rezerve va boshqalar), ular ma'lum birjalarda Fiat valyutasi ekvivalenti qiymatga ega bo'lib, Fiat valyutasiga va aksincha almashtirilishi mumkin;
- faqat virtual sohalarda foydalanish uchun xizmat qiladigan va rasman Fiat valyutasiga almashtirib bo'lmaydigan konvertatsiya qilinmaydigan valyutalar (Q Coins).
Virtual valyutalar quyidagilarga bo'linadi:
- markazlashgan - butun tizimni boshqaradigan yagona emitentga (E-Gold, Liberty Reserve, Perfect Money) ega. Emitent valyutani chiqaradi, undan foydalanish qoidalarini tanishtiradi, operatsiyalar reyestrini yuritadi va saqlaydi va valyutani muomaladan chiqarishi mumkin. Bunday valyutaning kursi o'zgaruvchan bo'lishi mumkin, talab va taklif bilan belgilanishi yoki belgilangan valyutaga yoki oltinga bog'langan bo'lishi mumkin;
- markazlashtirilmagan valyutalar (Bitcoin, Etherium, LiteCoin, Ripple), - bitta administratorga ega bo'lmagan va markazlashtirilgan nazoratga ega bo'lmagan valyutalar. Mulk huquqini o'tkazish to'g'risidagi ma'lumotlar tarmoq orqali qisqa vaqtdan so'ng tranzaktsiyalarni tasdiqlash, qiymatni o'tkazish xavfsizligi va yaxlitligini ta'minlaydigan tarzda uzatiladi.
Virtual (raqamli/elektron) kriptovalyuta bo’lmagan valyutalar ham mavjub bo’lib, virtual kriptovalyutalar kriptografik algoritmlarni maxsus ko’rinishlarda qo‘llashga asoslangan emission valyuta turi bo’lsa, virtual (raqamli/elektron) kriptovalyuta bo’lmagan valyutalar moddiy timsolda mujassam topmagan, pul belgisi sifatida foydalanish mumkin bo‘lgan pul mablag‘laridir. Ularga misol qilib Yandex-money, Webmoney, Scrill larni keltirish mumkin.
Kriptovalyutalarning asosiy xususiyatlari ularni kalbakilashtirishning va o'g'irlash imkonsizligi, umumiy emissiya markazi yo'qligi, tashqi tartibra solish yo'qlig'i va boshqalardan iborat bo’lib, ular ishonchli, foydalanish qulay, tranzaktsiya xarajatlari minimalligi bilan ajralib turadi. Kriptovalyutalar qiymati faqatgina undan foydalanuvchilar kutadigan natijalarga bog’liq bo’lib, u ijtimoiy shartnoma shakli hisoblanadi. Shu hisobdan u an’anaviy valyuta funtsiyalarni o’zida mujassam etmaydi.
Dunyo bo'ylab ko'plab tovar va xizmatlarning sotuvchilari bir muncha vaqtdan buyon bitkoinlarda to'lovlarni qabul qilishni boshladilar, ular orasida dunyoga mashhur yirik kompaniyalar, shuningdek do'konlar, universitetlar, aviakompaniyalar mavjud. Shuning uchun bitkoindan foydalanadigan jismoniy va yuridik shaxslar soni doimiy ravishda o'sib bormoqda. Bu qurilish kompaniyalari, restoranlar, ko'chmas mulk agentliklari, yuridik firmalar va onlayn xizmatlar.
Bitkoinning ulkan yutug'i shundaki, u 2010 yildan beri jahon valyutasi - AQSh dollari va boshqa ba'zi milliy valyutalarga nisbatan alohida jahon birjalarida kotirovka qilinmoqda. Bitkoinning favqulodda mashhurlikka erishganligining yana bir sababi bor - bu spekulyativ investorlarning bitkoin va boshqa kripto-valyutalarning yuqori o'zgaruvchanligiga qiziqishi. 01.01.2017 dan 01.01.2018 gacha kriptovalyutalarning umumiy kapitallashuvi 18,3 milliard dollardan 598,0 milliard dollarga oshdi, kunlik savdo hajmi esa 140,0 million dollardan 24,8 milliard dollarga ko'tarildi. Kriptovalyuta bozorining kapitallashuvi rekord darajaga ko'tarilib, 01.07.2018 yilda 828,5 milliard dollarni tashkil etdi, 2018 yildan kriptoindustriya o'sishdan pasayishga o'tdi. Ushbu jarayon qiyin kechdi, bu bozorning qulashi, mablag'larning yo'qolishi va investorlarning qiziqishi va ko'plab loyihalarni qayta tashkil etishga olib keldi (5-rasm).

5-rasm. 01.05.2017 dan boshlab 01.11.2019 yilgacha kriptovalyuta bozorining kapitallashuvi, milliard AQSh dollari
Raqamli pulni almashtirish va uni fiat pulga sotib olish va sotish real vaqt rejimida savdo qiladigan Internet-resurs sifatida tushuniladigan kriptovalyuta birjalarida amalga oshiriladi. Bunday saytlar nafaqat investorlar orasida, balki oddiy foydalanuvchilar orasida ham mashhur bo'lib, ularga bitimlar tuzish, qanday savdo qilish haqida foydali ma'lumotlar olish va h.k. imkonini beradi.