Mavzu; Qutirish kasalligi

Odam tashuvchi emas

Shuni alohida ta’kidlash joizki, kasallik hayvondan hayvonga, hayvondan odamga o‘tadi, lekin odamdan odamga o‘tmaydi. Tabiiyki, kasallik turlari hayvonlarda va odamlarda o‘ziga xos, turlicha kechadi. Ilmiy-tibbiy, statistik ma’lumotlarga qaraganda, boshqa hayvonlarga nisbatan quturish kasalligiga ko‘proq moyillik va uni yuqtirishning 63 foizi itlar bilan bog‘liq ekan.
Kasallikning dastlabki davrida it og‘zidan ko‘plab miqdorda so‘lak ajrala boshlaydi, u tez-tez o‘qchib, qusadi. Boshqa bir holatlarda itning ko‘zi qonga to‘lib, hech narsani ko‘rmaydi, g‘ilay bo‘lib qoladi, “tiq” etgan shovqin, sharpadan ham qo‘rqib (akustofobiya), o‘zini qayoqqa qo‘yish, urishga joy topa olmay, bezovtalik bilan u yoq-bu yoqqa tez yuguradi, yo‘lidagi yeb bo‘lmaydigan hamma narsa: tosh, latta, kesak, hatto panjaralar, zanjirni ham og‘ziga olib, g‘ajishga kirishadi. Xuddi pashsha tutayotgandek tumshug‘ini osmonga ko‘tarib, bo‘g‘iq ovozda uvillaydi, huradi.
Keyin jag‘i, yutish mushaklari, oldingi va orqa oyoqlari falajlanib, boshi, bo‘yni osilib, dumi qisilib, suv ichishdan (gidrofobiya) va nafas olishdan (aerofobiya) qo‘rqadi. Chunki, mushaklari va tomirlari tirishib tortishadi, nafas olishi, yurak faoliyati tobora yomonlashadi va nihoyat it og‘ir ahvolda o‘ladi.
Agar biror hayvon odamni tishlasa, qopsa, terisini tirnasa yoki unga so‘lagi tegsa, o‘sha zahotiyoq, jarohat yuzasini oqib turgan kir sovunli suv bilan yuvish, atrofiga yod eritmasini surtib, ustiga toza, steril bog‘lam qo‘yish, shikastlangan odamni zudlik bilan tibbiy muassasalar, travmatologiya bo‘limlarida faoliyat ko‘rsatayotgan maxsus shifokor-rabiologga ko‘rsatish zarur. Quturgan hayvonlarni ko’pincha g’alati xatti-harakatlari bilan tanib olish mumkin; ular qo’zg’aluvchan va tajovuzkor bo’lishi mumkin yoki odamlardan qo’rqmasdan zaiflashishi va shol bo’lishi mumkin. Tunda faol hayvonlar kun davomida paydo bo’lishi mumkin. Kasal ko’rshapalaklar g’ayritabiiy tovushlarni chiqarishi va noaniq uchishi mumkin. Quturgan hayvonga umuman yaqinlashmaslik kerak. Kasal hayvon izolyatsiya qilinishi uchun sanitariya idoralariga xabar berish kerak. Quturish rivojlangandan keyingi davo faqat simptomatik bo’lib, kuchli sedativ vositalardan (masalan, ketamin va midazolam) foydalanish va dam olishni ta’minlashdan iborat. O’lim odatda alomatlar boshlanganidan 3-10 kun o’tgach sodir bo’ladi. Quturish alomatlari paydo bo’lgandan keyin tiklanish holatlari kam uchraydi, agar bemorlar simptomlar paydo bo’lishidan oldin immunoprofilaktikadan o’tgan bo’lsa. Kasallik alomatlari paydo bo’lgandan keyin quturishga qarshi emlash va immunoglobulinni yuborish kasallikning yanada og’ir kechishiga olib kelishi mumkinligi haqida dalillar mavjud. Tishlash joyida og’riq yoki paresteziya bezovta qilishi mumkin. Kasallikning rivojlanish darajasi tanaga kirgan virus miqdori va yaraning miyadan uzoqligiga bog’liq. Inkubatsiya muddati o’rtacha 1 oydan 2 oygacha, lekin ba’zan 1 yildan ko’proq davom etishi mumkin.


Quturishning dastlabki alomatlari o’ziga xos bo’lmaydi: isitma, bosh og’rig’i va umumiy zaiflik. Bir necha kundan keyin ensefalit «zo’ravon» quturish (80% hollarda) yoki «paralitik» quturishi (20% hollarda) ning klinik ko’rinishi bilan rivojlanadi. «Zo’ravon» quturish davrida bemor asabiylashadi, yo’nalishini tanlolmaydi, qo’zg’aladi, g’alati xatti-harakatlar va gallyutsinatsiyalar, uyqusizlik kuzatilishi mumkin. So’lak ko’payishi xarakterlidir va suyuqlik iste’mol qilishga urinish esa tomoq mushaklarining og’riqli spazmlarini keltirib chiqaradi (gidrofobiya). «Paralitik» quturishda, chalkashlik va gidrofobiya regressi kuzatiladi. Quturish – bu ensefalit rivojlanishi bilan kechadigan va kasallangan ko’rshapalaklar va boshqa ba’zi sutemizuvchilar tishlashi orqali tupurgi bilan yuqtirishidan kelib chiqadigan virusli kasallik. Klinik alomatlarga tana haroratining ko’tarilishi kiradi, kayfiyat tez o’zgarishi, so’lak ajralishi va suvdan qo’rqish kiradi. Xavf ostidagi odamlar uchun quturishga qarshi emlash ko’rsatiladi. Ta’sirlanishdan keyin o’z vaqtida profilaktikani boshlash, shu jumladan yaralarni parvarish qilish, shuningdek passiv va faol immunoprofilaktikani o’z vaqtida va ehtiyotkorlik bilan amalga oshirilsa deyarli har doim odamni quturish bilan kasallanishdan saqlash mumkin. Aks holda, kasallik doimo o’limga olib keladi. Davolash qo’llab-quvvatlash tariqasida amalga oshiriladi.Dunyo bo’ylab har yili 55000 dan ortiq odam quturishdan vafot etadi, asosan Lotin Amerikasi, Afrika va Osiyoda. Ko’rshapalaklar kasallikning asosiy tashuvchisi hisoblanadi. Shu bilan birga, yenot, skuns yoki tulkilar ham quturishni yuqtirishlari mumkin.Qo’zg’atuvchining odamlarga yuqishi tupurgi orqali, odatda, kasal hayvon tishlaganda sodir bo’ladi. Kamdan kam hollarda infeksiya tupurgi terining ishqalanishi, ko’z, burun yoki og’izning shilliq pardalariga tushganda ham paydo bo’lishi mumkin. Virus tanaga kirish joyidan periferik asab tolalari bo’ylab orqa miyaga (yoki agar yuz tishlangan bo’lsa, bosh miyaga), so’ngra miyaga tarqaladi. Keyin u markaziy asab tizimi yordamida periferik nervlar bo’ylab tananing boshqa qismlariga tarqaladi.

O‘zbekistonda odam uchun kasallikning yetakchi manbai – itlar hisoblanadi. Kasallik hayvonlardan hayvonlarga va hayvonlardan odamlarga yuqadi. E'tiborli jihati, quturish odamdan odamga va odamlardan hayvonlarga yuqmaydi. Quturgan itda kasallik alomatlari ro‘yobga chiqishidan 10 kun oldin, ya'ni kasallik yashirin davrining oxirgi 10 kunida hamda kasallik boshlanganidan toki o‘lgunga qadar yuqumli hisoblanadi.

Ta'kidlash o‘rinliki, bugungi kungacha quturish kasalligining davolash usullari ishlab chiqilmagan bo‘lib, eng dahshatlisi quturish kasalligi juda og‘ir kechib, kasallik 100 foiz o‘lim bilan tugaydi, ya'ni qiynoqli va dahshatli o‘lim qayd etiladi.
Bu to‘g‘rida mashhur rus olimi Danilo Samoylovich quyidagicha fikr bildirgan: “Insoniyat dunyoga kelibdiki, qanchadan-qancha kasalliklarni boshidan kechirgan va ko‘rgan, ammo quturish kasalligiga mubtalo bo‘lgan bemor ahvolini ko‘rishdan ortiq qo‘rqinchli va dahshatliroq holat bo‘lmasa kerak!”.
Shuningdek, rus yozuvchisi Anton Chexov quturish kasalligiga duchor bo‘lgan nabirasini kuzatib, uni juda qiynalib jon berganini ko‘rgach, “Bir haftacha o‘zimga kelolmadim, telbanoma bo‘lib yurdim, shundan keyin, dunyodagi barcha itlardan ham, itboqarlardan ham ko‘nglim qolib ketdi”, - degan so‘zlarni o‘z esdaliklarida yozib qoldirgan.
Tib ilmining sultoni Abu Ali ibn Sino o‘zining “Tib qonunlari” asarida suvdan qo‘rqa boshlagach birorta ham bemorni davolash yo‘li bilan o‘limdan olib qolib bo‘lmasligini ta'kidlagan. Bu kasallikda boshqa yuqumli kasalliklarda kuzatilmaydigan suvdan qo‘rqish, havodan qo‘rqish kabi alomatlar kuzatiladi va bemor juda qiynalib vafot etadi. O‘tmishda bu kasallikka “suvdan qo‘rqish”, ya'ni “gidrofobiya” deb bejiz nom berilmagan. Haqiqatdan ham quturish bilan hayvon kasallanadimi yoki odam kasallanadimi, yakuni aniq-dahshatli o‘lim.
Shu bois kasallikni davolashni emas, balki uni oldini olishni o‘ylash kerak. Quturish kasalligining oldini olish bilan nafaqat veterinariya va tibbiyot sohasi xodimlari, balki barcha, har bir kishi shug‘ullanishi lozim. Xususan, quturish kasalligining oldini olishda, hayvonlarni, ayniqsa itlarni saqlash qoidalariga rioya qilish, odamlarda quturish kasalligining oldini olishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Ming afsus bilan ta'kidlash joizki, aksariyat fuqarolar it saqlash qoidalariga rioya qilmaydi, itlarni o‘z vaqtida veterinariya ko‘rigidan o‘tkazib, quturish kasalligiga qarshi emlatmaydi. Itlar tishlashidan jabr tortayotganlarning 80 foizidan ko‘prog‘i aynan egali itlarga to‘g‘ri kelayotganligi ham fuqarolarning it saqlash qoidalariga rioya qilmayotganliklaridan dalolat beradi.
Ba'zi fuqarolar uylaridagi iti kasal bo‘lsa yoki uni boqa olmasa, yo bo‘lmasa biror kishini tishlasa, itlarini ko‘chaga haydash, yashab turgan joyidan uzoqroq joyga itni adashtirib kelish bilan cheklanadi. Shundan keyin bu itlar qarovsiz, daydi itlarga aylanib qoladi. Bu daydi itlar esa quturish kasalligining asosiy manbai sifatida atrofdagilarga juda katta xavf tug‘diradi.
Sigirlarning tuxumdonlari biyalar tuxumdoniga nisbatan anchagina kichik va oval shaklga ega. Katta yoshdagi hayvonlarda o‘ng tuxumdon chap tuxumdonga nisbatan biroz katta bo‘ladi.
Qo‘y va echkilarda esa tuxumdonlar dumaloq shaklga ega. Generativ hujayralardan hosil bo‘lgan tuxum hujayrasi dastlab follikulalar epi teliysi bilan uralgan bo‘ladi, follikula epiteliy hujayralari doimo bo‘linib ko‘payib turadi va tuxum hujayrasining atrofini bir necha qavat bo‘lib urab oladi. Shunday qilib, dastlabki follikula hosil bo‘ladi.