Mavzu: qoraxoniylar davlati

2.2.Qoraxoniylardavrimadaniyati.

O‘rtaasrlardagibuyukSharqmutafakkiri, o‘zijodibilanijtimoiyfalsafa,

tilshunoslik,mantiq,adabiyotshunoslik,she'riyat, ijtimoiylingvistika,tabiatshunoslikrivojigaulkanhissaqo‘shgan, boymerosijahonfanitaraqqiyotigajiddiyta'sirko‘rsatganMahmudQoshg‘ariytavalludtopganigamingyilto‘ldi.

FavquloddaiqtidorsohibiMahmudQoshg‘ariyninghayotivaijodihaqidako‘plabasarlarvamaqolalaryozilgan. Mutafakkiryubileyiesauningajoyibtarjimaiholihamdajahonmadaniyatirivojidagiroliniqaytako‘ribchiqishgada'vatqiladi.MahmudQoshg‘ariyXIasrdaturkiyQoraxoniylardavridayashab, ijodqildi. Taxminan 400 yilgayaqinhukmsurganQoraxoniylardavriMarkaziyOsiyovayon-atrofdagixalqlarhayotidamuhimahamiyatgaegabo‘ldi.

"QoraxoniylardavlatidaXasrdaxalqningmilliyongirivojlanishivao‘sishi

asnosidailm-fanvaadabiyothamravnaqtopdi. Hududdashudavrningmashhurolimlari - Xorazmiy, Xo‘jandiy, YusufXosHojib, AlFarobiy, IbnSino, Beruniyyashab, ijodqildi". Bukabidonishmand, iqtidorlivayuksakma'naviyatliolimlarpaydobo‘lishishundandalolatberadiki, MarkaziyOsiyodaUyg‘onishdavriYevropaUyg‘onishdavriganisbatanbirnechaasravvalboshlangan. Xususan,Qoshg‘ar, Xotan, Bolasog‘un, Toshkent, Buxoro, Samarqand, Urganch, Termiz,Marvnihoyatdago‘zal

26

shaharlargaaylanib, toborakengayaboshlaganihamfikrimizdalilidir.

Ubutundunyogao‘quvyurtlari, betakrorme'moriymajmualari,karvonsaroylaribilantanilganedi. Xalqarosavdoyo‘llari

Асқаров А. Ўзбекистон тарихи. – Т.: «Ўқитувчи» нашриёти, 1994. 189-бет.

27

(BuyukIpakyo‘li)ningasosiychorrahasiQoraxoniylarhududidajoylashganedi. SharqdanG‘arbgavaG‘arbdanSharqqayo‘lolgankarvonlarvaelchilarQashg‘ar, Xotan, Bolasog‘un,

Toshkent, Buxoro, Samarqand, Urganch, Termizshaharlariorqalio‘tgan, yangi

xalqarosavdoyo‘liqadimzamondanbuyonturkiyxalqlarnazoratiostidaedi.

O‘zarosavdomunosabatlarihunarmandchiliknirivojlantirishbilanbirqatorda,

madaniyalmashinuvlargaijobiyta'sirko‘rsatdi.

Qoraxoniylar davlati hukm surgan to‘rt asr mobaynida Markaziy Osiyo xalqlari

nisbatan tinch-osuda va farovon yashadi. Buning oqibatida barqaror vaziyat hukm surib, ilm-fan va madaniyatning ravnaq topishi uchun imkoniyatlar vujudga keldi.

Natijada ulug‘ ajdodlarimiz - faylasuflar, tarixchilar, astronomlar, shoirlar samarali ijod qilishdi." Turkiy olimlar arab va fors tillarini, binobarin, G‘arb ijodkorlarining yunon tilidan arabchaga

o‘girilgan asarlarini mukammal bilishgan va turkiy islom madaniyatini yaratishda ulardan foydalanishgan. Qoraxoniylar davri yuqoridarajali madaniyatdan buyuk Firdavsiyning "Shohnoma" dostoni bilan qiyoslanishi mumkin bo‘lgan Yusuf Xos Hojibning "Qutadg‘u biligda (“»Saodatga eltuvchibilim») - falsafiy-didaktik dostoni va Mahmud Qoshg‘ariyning "Devoni

28

lug‘atit turk" asari chinakamiga guvohlik beradi. Buyuk tilshunos olim Mahmud Qoshg‘ariyning "Devoni lug‘atit turk" asari Qorahoniylar davrining noyob durdonasi hisoblanadi". U o‘””lmas obida sirasiga kiradi va o‘zida davr tili,adabiyoti, tibbiyoti, tarixi, geografiyasi, etnografiyasi, hunarmandchiligi va astronomiyasi xaqidagi bilimlarni qamrab olgan.

"Devoni lug‘atit turk"dagi geografiyaga oid ma'lumotlar g‘oyat muhim

Муҳаммаджонов А.Р. Ўзбекистон тарихи, Т.: Ғафур Ғулом нашриёти, 2004, -107б.

29

ahamiyat kasb etadi. Sababiki, asarida turkiy xalqlar joylashgan hududlar ta'rifini keltirgan va u muallif dunyodagi eng qadimiy turkiy xarita muallifi hisoblanadi. Ushbu xarita XI asrdagi Osiyoning eng qadimiy va ahamiyatli xaritasi bo‘lib, unda geometrik aniq shakllarda tog‘lar, ko‘llar va daryolar ko‘rsatilgan, eng muhim shaharlar va qabilalar qayd etilgan. Qoraxoniylar davrida turkiy tildagi adabiyot jadal taraqqiy etdi. Mahmud Qoshg‘ariy turkiy tillar shevalarini tadqiq qiluvchi asari orqali mumtoz turkiy adabiyot va she'riyat, xalq og‘zaki ijodi ravnaqi uchun zamin hozirladi, turkiy xalqlar adabiy tilini ishlab chiqdi, unga sayqal berdi. Natijada turkiy she'ri-yatning asosiy janrlari shakllandi, rivojlangan she'riy leksikaga ega istioralar tizimi va nutq vositalari tug‘ildi. Mahmud Qoshg‘ariy jahonda turkiy tilning ijtimoiy lingvistikasi asoschisi, deb tan olinishi bejiz emas. Yanada muhimi shundaki, "Devoni lug‘atit turk" asarida o‘shadavrning ilg‘or kishilarini o‘ylantirgan hamda turkiy xalqlarning tub manfaatlarini aks ettirgan fikrlar va g‘oyalar jamlangan, shaxs va jamiyatning yanada ijtimoiylashuvi yo‘llari belgilab berilgan. Ko‘p bosqichli falsafiy-axloqiy muammolar, binobarin, boylik va bilimning o‘zaro bog‘liqligi haqidagi fikrlar chuqur ifodalangan. Boshqacha aytganda, ilk o‘rta asrlar olimi va ijtimoiy faylasufining qarashlari olam, xalq taqdiri, inson,

30

yaratganini ko‘rdim. Falak bu xalqlarni turkiy» deya atadi va ularni davlatboshqaruviga qo‘ydi. Hukmdorlar turkiylar edi va hokimiyat ularning qo‘lida edi,ular odamlarni boshqardi. Odamlar o‘z hukmdorlarining adolatli ishlarini qo‘llabquvvatlardi, ular bilan yonma-yon kurashar edi va turkiylar yomon ishlardan saqlanishga qodir edi. Turkiylardan saqlanish uchun har bir oqil kishi ularga ergashmoqqa intilardi. Turkiylar qo‘llab-quvvatlashlari uchun ularning tilida so‘zlamoq kerak". Ushbu fikrlar XI asrda tashkil topgan Qoraxoniylar davlati to‘g‘risida aytilgan edi. Chindan ham "Devoni lug‘atit turk" qomusiy asardir. Uturkiy islomiy madaniyatni yanada boyitib, yuksak pog‘onaga ko‘tardi.

31

Xulosa.

Shunday qilib biz, ,,Qoraxoniylar davlati tarixi” mavzuidagi kurs ishimizda ajdodlarimiz yashagan bu jonajon makonda qadimgi davrlardayoq kichik-kichik kishilarning guruhlari yashagan xududlarda jamoaviy uyushmalardan yiriklari siyosiy birlashmalarga uyushib davlat asoslari tashkil qilib, o’zaro kurashlar zaminida qanday yo’sinda davlatga birlashganliklari va bu birlashmalar sinovlardan keyin tom ma’noda davlat shakllanishining evolyutsion jarayonlari hamda inqilobiy holatlarini ko’rdik.

Ma’lumki, ,,O’zbek davlatchiligining tamal toshlari bundan 2700 yil muqaddam shu muqaddas zaminda ayni Xorazm vohasida qo’yilgan”. Buni ko’plab tarixiy tadqiqotlar isbotlaydi. Shuningdek dastlabki davlatchalar bo’lmish Baqtriya, Parfiya, Girkaniya, Marg’iyona va Farg’ona kabi viloyatlar ham har biri o’ziga xos va, o’zaro farqli tarzda davlat birlashmalariga uyushgan.Keyinchalik orta asrlarda esa bu hududlarda Safforiylar toxiriylar somoniylar qoraxoniylar gaznaviylar davlati kabi sulolaviy davlatlar vujudga keldi.

Ta’kidlash joizki, har bir davlatning o’ziga yarasha ijobiy va salbiy oqibatlarini ko’rsatish zarur. Mamlakatni birlashtirish, xududiy yaxlitlikni ta’minlash, savdo-iqtisodiy munosabatlarni rivojlantirish, madaniy aloqalarni o’stirish, xalqaro maydonda izchil va faol siyosat yuritishda davlatchilik shubhasiz, ijobiy ahamiyat kasb etadi.

32