Mavzu: qoraxoniylar davlati

Маҳмудов Қ. Туркий қавмлар тақдири. «Фан ва турмуш», 1990, 12-cон, 20-беt

14

xukmronligidavridaikkiturkiysulola: qoraxoniylarvasaljo’qiylaro’rtasidakuchaydi. Dushmanlikkasababbo`lganbukurashmarkazidaAmudaryoningo’ngvachapqirrog’ibo’yidagiTermizvaBalxshaharlariatrofidagiyerlaryotardi. Buyerlariig’aznaviylartashlabketishgamajburbo`lganlaridanso`ngsaljuqiylaregalikqilganedilar.

1068 yildatomh’ochxonIbrohamtaxtdanvozkechgach, MovarounnahrdahokimiyatTomg’ochxonningo’g’liShamsulmulkkao’tishimunosabatibilanxonningo’g’illario`rtasidaBuxorovaSamarqandtaxtiuchunkurashavjolibketdi. BukurashdaShamsulmulkg’alabaqozondi. TermizvaBalxuchunkurashsaljo’qiylarbilanShamsulmulkdavridayanadakuchaydi. 1072 yildasaljo’qiylarxoniAlpArslonningo’ldirilishivasaljo’iylarningvaqtinchakuchsizlanganligidanfoydalanibShamsulmulkTermizvaBalxniishg’olqildi. LekintezoradaAlpArslonningvorisiMalikshohbuhududlarniqaytariboldi. Shundanso`ngichkivatashqisiyosatdagitashabbussaljo’qiylarxoniMalikshoh (1072-1092) gao’tdi. Xususan, 1080 yildaShamsulmulkvafotetgach, Movarounnahrningahvoliyanadaog’irlashdi. BundanfoydalanganMalikshoh 1089 yildajudakattako’shinbilanAmudaryodano’tdivaBuxoroSamarqandniegalladi. QoraxoniylarxoniasirvaIsfaxongajo’natildi. MalikshohAhmadbilano’zaromuzokaralarolibborgach, uniSamarqandtahtigaqaytishigarozilikberadi. AmmoSamarqandtaxtigaqaytganAhmadnimutaassibruhoniylarvaturksarkardalari 1095 yildaKosonga (Farg’onadagi) yurishpaytidaeyipibilanbo’g’ibo’ldiradilar.

Saljo’qiylar, ayniqsaSultonSanjar (1118-1157) xukmronligidavridaQoraxoniylarnideyarlio`zlarigabatamomtobeetdilar. GarchiArslonxon (1102-1130) o`zhukmronliginingbirinchiyarmidamustaqildavlatsiyosatiolibborishgaintilgan, judako`plabqurilishishlarivaobodonchiliklarniamalgaoshirganbo`lsada, mamlakatichidagihalokatliziddiyatvaqarama-qarshiliklarnioldiniolihgaojizlikqildi. ShuboisArslonxondavriqaraxoniylardavlatiningsiyosiytushkunlikdavrisifatidatarixgakirdi. Buboradajohilruhoniylarvaharbiyboshliqlardavlatniboshqarishishlarigaaralashibhokimiyatnibarbodqildilar. Arslonxonkasalligitufaylidavlatishlariniboshqarishdao’g’li

15

Nasrniyarimpodshoqilibko`tardi. Bundannorozibo`lganruxoniylarfitnauyushtiribNasrnio’ldirdilar. ArslonxonnoilojlikdanMarvdanyordamgaSultonSanjarnitaklifqildi. "FitnaniArslonxonningikkinchio’g’liAhmadbostirganvaisyonchilarnikatlqilishgahukmqilganbo`lsadaSultonSanjarMovarounnahrsariotqo’ydi. Do’st qo’shni sifatida yordamga chaqirilgan Sulton Sanjar bosqinchilik bilan shug’ullandi. U Samarqandni qamal qilib, 1130 yilda uni egalladi. Arslonxon shahar qamali chog’ida zambarga solib olib chiqildi va Balxga jo’natildi. Ko`p vaqt o’tmay shu yerda u olamdan o’tdi. Garchi 1130 yildan keyin ham Samarqandni qaraxoniylar sulolasiga mansub xonlar boshqargan bo`lsalarda, bu davlat amalda mustaqil emasdi va Sulton Sanjarning izmidan zarracha bo`lsa-da chiqa olmasdi. 1211 yilda Xorazmshoh Oloviddin Muhammad Qoraxoniylar xonadonidan bo`lgan so`nggi xon Usmonni o’idirib, qoraxoniylar davlatiga so`nggi xal qiluvchi zarbani beradi". Qoraxoniylar urug’i batamom qirib bitiriladi. O’tror, O`zgan va Buxoro hukmdorlari ag’darilib, qatl etiladi.

Ammo shu tariqa qoraxoniylar tarix sahnasidan tushdilar, ammo o’zlaridan so`ng tarixda ma'lum ma'noda iz qoldirdilar.

Эшов Б.Ўзбекистон давлатчилик тарихи. I-қисм. –Т.: «Маърифат», 2009, 250–251-бетлар.
17

QoraxoniylartomonidanMovarounnahrningishg'oletilishihududningsiyosiyhayotidakattao'zgarishlaryuzagakelishigasababbo'ldi. Mamlakatendilikdamarkazlashgandavlattizimidanalohidamulkboshqaruvtizimigao'tdi. Harbirviloyatma'lumsiyosiymavqegaegaholdaxondankichikroqunvongaegaeHkxonlartomonidanboshqariladiganbo'ldi.

Qoraxoniylardaikkipoytaxt - Koshg'arvaBolasog'unsanalib, ulug' xonshushaharlardanbiridagiqarorgohdao'tirgan. Ulug' hoqonyokiulug' xonhoqonul-hoqondegannomdayuritilgan. Arabmanbalaridamazkurunvonsultonul-salotin, forstarixasarlaridashahanshohgamuvofiqkeladi. Aynanyuqoridagioliyunvonqoraxoniylardavrikitoblaridatamg'achxondebhamyuritilgan.

Qoraxoniylargaqarashliyerlartamg'achxontomonidanuningo'g'illari, qarindoshlario'rtasidataqsimlanganedi. Shuboisyer-mulkmasalasidaota-o'g'il, amaki, jiyanlarhamdaaka-ukayuamakivachchalaro'rtasidadoimiynizolaryuzberib, busiyosiyahvolgasalbiyta'sirko'rsatibturgan.

Yettisuvdan turib Movarounnahrni boshqarish qiyin bo'lgan. Qoraxoniylar davrida Samarqand elikxoni ancha kuchayib ketgan edi. Saroyda somoniylar davlatida bo'lganidek vazir, sohibbarid, mustavfiy, hojib, rais-muhtasib kabi amaldorlar bo'lgan. Qoraxoniylar davlatida imom, sayyid, shayx, sadrlar mavqeyi kuchli edi.
18

"Qoraxoniylar davlati boshlig'i - hoqonning taxti merosiy sanalgan. Ma'muriy idoralar ikkiga bo'lingan: dargoh va devonga. Hoqonning ulug' hojibi hoqon bilan fuqaro o'rtasida vositachilik qilgan. Hoqon saroyida quyidagi amaldorlar bo'lgan: og'ichi - shoyi kiyimlar xazinachisi; biruk - mehmonlarni qabul qilish bo'yicha mutasaddi; oshchi - hoqon oshxonasi boshlig'i (bovarchi); bitikchi - munshiy; kotib - mirza; qushchi".

- hoqon ovining tashkilotchisi. Hoqon harbiy qo'shinlari cherik deyilgan, unga suboshi yoki sipahsolor qo'mondonlik qilgan. Kichik zobitni chovush, sipohiylar to'dasi qo'mondoni xaylboshi deyilgan. Qo'shin o'nlik, yuzlik, mingliklarga bo'lingan. Qoraxoniylar hoqoni qo'shjni (harbiy lager) xonto'y deyilgan. Hoqon qo'shinida doimo to'qqizta sariq bayroq hilpirab turgan. Hoqonlikda elchini yalavoch yoki yalafar deb atalgan.

Hoqonlik hududlari el, viloyatlarga bo'lingan.

"Yusuf Bolosog'uniy o'z asarida bek bo'lish uchun yuksak sifatlar bo'lishini talab qiladi: «Bek - dono, botir, sheryurak bo'lishi lozira. Uning bilimli, zakovatli, mulohazali bo'lishi taqozo etiladi. Ochiq yuzlilik bekning yaxshi fazilatlaridan biridir». Albatta bek kirn va qanday bo'hnasin, u xalq bor bo'lgani uchun bekdir. Shuning uchun ham u bek hokimiyatida xalqning o'rniga yuksak baho beradi. «Oddiy ahb'li-«aratlar» beklarning qanot va parlari bo'lib, ularsiz qush kabi ucha olmas edilar. Qaysi bek hushyor bo'lsa, elini mustahkamlaydi, yov bo'ynini yanchib, uning ustiga balolar yog'diradi, qaysi bek elida to'g'ri (odil) siyosat yurgizsa, elini

19

yashnatadi, uning kunlarini yoritadi". Mana shu ikki narsa tugal bo'lsa, el ham mangu turaveradi». Qoraxoniylar davlatida aratlar - oddiy xalq uchga: boylarga, o'rtahollarga va chig'aylar -yo'qsillarga bo'lingan. Bundan tashqari, kishilar «qul kabi er», «qulsik er», «qulsik kishi» kabi nomlar bilan atalgan qaramlikka tushib qolgan kishilar ham mavjud edi.

Jabborov I. O’zbek xalq etnografiyasi. – T.: O’qituvchi, 1994.b. 92-97

20