1. Konni ochish va ruda konlarini tayyorlash asoslari
2. Kon laxmlarini o’tish va mustahkamlash
3. Bir jinsli mustahkam tog’ jinslarida laxm o’tish
Ruda konlari xuddi qatlamli (ko’mir) konlari ochiladigan kon laxmlari (stvollar, shtolnyalar, kvershlaglar) orqali ochiladi. Ruda konlari qatlamli konlarga qaraganda yotqiziq elementlarining tez va keskin o’zgarishi bilan xarakterlanadi. Shuning uchun ularni ochish usullari o’z asoslariga ega.
Ruda konlarini ochish usullari asosiy (oddiy) va aralash usullarga bo’linadi.
Asosiy usullar shaxta maydoni butun chuqurligi bo’yicha bitta asosiy laxm bilan kterlanadi.
Aralash usulda esa kon qandaydir bir asosiy kon laxmi bilan birgalikda pastki gorizontlarga yetib borish uchun xizmat qiluvchi yordamchi kon laxmlari ham qo’llaniladi.
M.I. Agoshkova klassifikatsiyasig binoan quyidagi ochish usullari mavjud:
Ustki tomondan vertikal shaxta stvoli orqali va vertical ko’r stvol orqali.
Ustki tomondan vertikal shaxta stvoli orqali va shaxta qiya stvoli orqali.
Ustki tomondan shaxta qiya stvoli orqali va qiya ko’r stvoli orqali
Shtolnyalar bilan qiya ko’r stvollar orqali konni ochish.
Kon lahimlarini vertical otish
Kesishgan konlarda vertikal stvollar orqali konni ochish juda kamdan kam qo’llaniladi. Saqlovchi seliklar qoldiriladigan birinchi usul kam sochilgan ruda konlarida va shaxta qurilishini tezlashtirish kerak bo’lgan hollarda qo’llaniladi.
Yotqiziqni yon tomondan yotgan tomonda joylashgan qiya stvollar orqali ochish juda keng tarqalgan. Shtolnyalar bilan ochish tog’li yoki kesishgan relyefli hududlarda qo’llaniladi.
Ruda konlarini qiya stvollar orqali ochish:
а — konlarni qiya stvollar orqali ochish; б — yotgan tomondan qiya stvollar orqali qiya stvollar orqali konlarni ochish; в — konning flangasida joylashgan qiya stvollar orqali konlarni ochish.
Katta chuqurlikdagi konlarda konni ochishning aralash usuli qo’llaniladi.
Ochishning u yoki bu usulini tanlash kon geologik sharoitlarga va yuzaning relyefiga bog’liq. Bunday hollarda Ochishning bir qancha usullari mavjud.
Ruda konlarida stvolni joyini aniqlashning analogik usuli qaplamli konlar uchun xarakterlidir.
а — Yuza qismidan vertikal stvol orqali va chuqurligi bo’yicha ko’r vertikal stvollar orqali; б — Yuza qismidan vertikal stvollar orqali va chuqurligi bo’yicha qiya ko’r stvollar orqali; в—yuza qismidan qiya stvollar orqali va chuqurligi bo’yicha qiya ko’r stvollar orqali konni ochish.
Konni ochish bilan bir qatorda uni tayyorlashning ham oddiy va aralash usullari mavjud.
Oddiy usullari nogorizontal konlarni pog’onali shtreklar bilan tayyorlash va gorizontal konlarni asosiy shtreklar bilan tayyorlash usullariga bo’linadi.
Aralash usullar nogorizontal konlarni pog’onali shtreklar va ortlar va gorizontal konlarni asosiy va panel shtreklar orqali ochish usullariga bo’linadi.
Shtreklar soni va ularning konga nisbatan joylashishiga qarab bu guruhlar yana kichik guruhlarga bo’linadi.
Pastda aralash usulda tayyorlashning ikki tipik sxemasi keltirilgan – bunda ruda maydoni pog’ona va panellarga bo’lingan.
Ruda konlarini tayyorlashning aralsh usuli:
а — pog’onali shtreklar va ortlar bilan;б — asosiy va panel shtreklar bilan.
Vazifasiga ko’ra shaxta stvollari asosiy va yordamchi stvollarga bo’linadi. Asosiy shaxta stvollari foydali qazilma berish uchun mo’ljallangan. Ular skipli ko’tarish uskunalari bilan jihozlangan bo’ladi. Yordamchi stvollar kletli va skipli-kletli bo’ladi.
Stvollarning ko’ndalang kesim yuzasining shakli turlicha bo’lishi mumkin, lekin ularning shakli ko’proq aylana bo’ladi.
Tog’ jinslarining kesishish xarakteri va suvning oqimiga qarab stvollar oddiy va maxsus usullar bilan o’tiladi.
Oddiy usul suv oqimi 30— 40 м3/ч bo’lganda, maxsus usl esa – ko’p suvli va mustahkam bo’lmagan tog’ jinslarida qo’llaniladi.Stvol uzunligi bo’yicha og’iz qismi (yer yuzasiga tutashgan yuqorigi qism), zumf (stvol og’zi maydoni gorizonti otmetkasidan pastda joylashgan qism), asosiy qism (stvolning og’zi va zumf qismi o’rtasida joylashgan).
Stvol inshooti qurilish ishlari tayyorlash davri, stvol og’zini qurish, asosiy qismini o’tish va zumfni o’tish.
Shaxta qurilishini tayyorlash davrida quyidagi ishlar bajariladi:
Shoes va temir yo’llari qurilishi, suv uzatish liniyalari, elektr uzatish liniyalari va telefon aloqalarini inshootlari qurilishi;
Maydonni tozalash, mavjud binolarni ko’chirish, yer osti kommunikatsiyalarini joylashtirish;
Turli xil omborxonalar, beton aralashmali markaz, mexanik ustaxonalar, garajlar, ma’muriyat binolari va boshqalarni qurish;
Stvollarni o’tishni kerakli uskunalar: kopra, ko’tarish mashinalari, ventilyator uskunalari, compressor stansiyalari, nasoslar va qurilish materiallari bilan ta’minlash; Tayyorlash davrining davomiyligi 6-10 oyni tashkil etadi.
Stvol og’zini o’tish tayyorlash davrida boshlanadi. Stvol og’zi, asosan, mustahkamligi past bo’lgan, suvli joyda joylashgan tog’ jinslarida o’tiladi.
Shaxta stvollarining uskunalari:
а — Ko’ndalang kesimi aylana shaklida va beton mustahkamlagichli; б — Ko’ndalang kesimi to’g’ri burchakli va yog’och mustahkamlagichli; 1 — rasstrelllar; 2 — o’tkazgichlar; 3 —zina
Birinchi navbatda taxminan 5-6 m chuqurlikkacha o’tish ishlari kuraklar, bolg’a, pnevmobolg’a, kichik ekskavatorlar va boshqa mexanizatsiya vositalari yordamida amalga oshiriladi. Chuqurlik va tog’ jinslarining mustahkamligi ortgan sari qisqa shpurlar yordamida o’tishning burg’ulash-portlatish usuliga o’tiladi. Bunda shpurlar chuqurligi 1- 1.5 m ni tashkil etadi.
Laxm o’tishdan chiqqan tog’ jinslari badyalarga solinadi va kran-ekskavatorlar yordamida yer yuzasiga chiqariladi hamda bunkerga yuklanadi. Laxmning boshlanish qismi devorlari vaqtinchalik metall osma mustahkamlagichlar bilan mustahkamlanadi. Laxm o’tish ishlari bilan bir vaqtda zaboydagi suvlar chiqarilib turiladi.
Stvol og’zini o’tishda vaqtinchalik va doimiy mustahkamlagichlarni o’rnatish. Возведение временной и постоянной крепи при проходке устья ствола:
1 — vaqtinchalik xalqasimon ko’chma mustahkamlagich; 2 — rama – shablon; 3 — Vaqtinchalik mustahkamlagichni osib qo’yish uchun ilmaklar; 4 — tayanch boshmoqlar; б — minbar; 6 — osilgan tokcha; 7 — оpalubka; 8 — beton uzatish uchun quvur; 9 — beton aralashtirgich.
Stvolning asosiy qismini o’tish o’z ichiga 3 ta asosiy ishni oladi: tog’ jinslarini qazib olish va vaqtinchalik mustahkamlagichlar o’tish, doimiy mustahkamlagich o’tish va armirovka qilish.
Tog’ jinslarini qazib olish va vaqtinchalik mustahkamlagich o’rnatish alohida qismlarga bo’lib amalga oshiriladi. Ushbu qismlar 2 ta qo’shni tayanchlar orasida joylashgan stvol uchastkasi deyiladi.
Qazib olish va mustahkamlash ishlarining olib borish ketma-ketligiga qarab o’tishning quyidagi texnologik sxemalari mavjud:
Davomli ( а) — Qazib olish va mustahkamlash ishlarining qismlarga bo’lib turli vaqtlarda olib borilishi;
Parallel ( б) — Qazib olish va mustahkamlash ishlarining 2 ta arallash qismlarda bir vaqtning o’zida olib borilishi;
Birlashgan ( в) — Qazib olish va mustahkamlash ishlarining bitta zvenoda birga olib borilishi.
Xulosa
Qiya va tik qiya konlarni yaratilishiga sabab yer yuzasidan ancha chuqurda bo’lgan foydali qazilma yoki rudalarni qazib olishni sarf xarajatlarini kamaytirish va tezroq foydali qazilmani qazib olish uchun qo’llaniladi. Bazi foydali qazilmalar yer yuzasidan juda chuqurlikda joylashgan bo’ladi. Bunda yuza ochish ishlari uchun ko’p mablag’ va juda uzoq vaqt sarflanadi. Shu sababli bunday qazilmani qazib olishda yer ostiga qiya yoki tik qiya stvolnlar qazilib yer ostiga kirib boriladi. Bunday usulda qazilmani qazib olish ancha xavfli hisoblanadi. Chunki yer osti konida devorlarning o’pirilib ketishi juda yuqori bo’ladi. Shu sababdan bunday konlarda texnika xavfsizlik qoidalariga qatiy rioya qilish talab etiladi. Kon ochish ishlarida kon devorlari mustahkamlanib unga tirgak ustunlar yoki beton aralashmalardan mustahkamlash elementlari quyiladi.
Yurtimizda ham ba’zi foydali qazilma konlari shunday usulda ochilgan bo’lib, hozirgi kunda ham o’z faoliyatini olib bormoqda.
Foydalanilgan adabiyotlar
Б. Р. Ракишев - “ВСКРЫТИЕ КАРЬЕРНЫХ ПОЛЕЙ И СИСТЕМЫ ОТКРЫТОЙ РАЗРАБОТКИ “ - Алматы 2012 г
I.Mislibayev F.Umarov – “ Yer osti konchilik ishlari texnologiyasi” –
