Mavzu: Qayta sug’urtalash faloliyati va uni rivojlantirishning xorij tajribasi Kirish Reja

2. Qayta sug’urtaning turlari va asosiy shakllari.
Qayta sug’urta qilish sug’urtalovchi, shuningdek, butun sug’urta bozori moliyaviy holatini mustahkamlash bo’yicha sug’urta mexanizmining asosiy vositalaridan bin hisoblanadi. Qayta sug‘urta qilish munosabatlari faqat sug'urtalovchilar o‘rtasida vuzaga keladi va boshqa sug'urtalovchiga sug'urta majburivatlarining ortiqcha qismini berish yo‘li bilan sug‘nrta majburiyatlari uning imkoniyatlarini oshirgan sug'urtalovchining moliyaviv barqarorligini qo'labquwatlashga ko'maklashadi.
Aslini olganda, sug'urta shartnomalari bo'yicha sug'urtalovchilar tomonidan qabul qilingan qaltisliklaming qayta taqsimlanishi bevosita qayta sug'urta qilish munosabatlarini keltirib chiqaradi.
Qayta sug’urtalashning shakllari, bu- tomonlarning o’zaro huquq va majburiyatlari hamda qayta sug’urtalashda tomonlar o’rtasida qabul qilingan risklar va munosabatlarning o’zaro kelishilgan shakllaridir. Xalqaro amaliyotda qayta sug’urtaning quyidagi shakl va turlari keltirib o’tiladi.

• 
  fakultativ (ixtiyoriy) qayta sug’urtalash;
  
• 
  obligatorli (majburiy) qayta sug’urtalash;
  
• 
  fakultativ-obligatorli qayta sug’urtalash.
  

Qayta sug’urtalash sharnomlarining eng birinchi shakllaridan biri fakultativ qayta sug’urtalash shartnomasidir. Mazkur shartnoma induvidual risklar bo’yichatuzilib, tomonlarning qayta sug’urtalashni amalga oshirishda ixtiyoriy ekanligi bilan ajralib turadi. Ya’ni qayta sug’urtalanuvchi – sedent o’z zimmasidagi riskning qancha qismini olib qolishini, hamda qayta sug’urtalovchi - sessionariy ham riskning qancha miqdorda o’z zimmasiga olishini ixtiyoriy ravishda hal qiladi.
Obligatorli qayta sug’urtalashda sedent shartnomada belgilangan risklar bo’yichaolingan majburiyatning ma’lum qismini qayta sug’urtaga berish majburiyatiga ega bo’ladi. Bu o’z navbatida qayta sug’urtalovchi uchun ham sedent taklif etgan risklarning ma’lum qismini o’z zimmasiga olish majburiyatini yuklaydi. Obligatorli qayta sug’urtalashni amalga oshirish ikki tomon uchun ham fakultativ qayta sug’urtalash shartnomasini amalga oshirishdan ko’ra kamroq xarajatlarni talab etadi. Shuning uchun jahon sug’urta bozori amaliyotida obligatorli qayta sug’urtalash shartnomalari ko’p uchraydi.
Yuqoridagilardan tashqari amaliyotda fakultativ-obligatorli qayta sug’urtalash shakli ham mavjud. Mazkur sharoitda sedent qaysi risklarni qanday hajmda qayta sug’urtaga o’tkazishni ixtiyoriy ravishda hal qiladi. Lekin qayta sug’urtaga oluvchi tashkilot oldindan kelishilgan shartlarda risklarni o’z zimmasiga olishga majbur bo’ladi. Bunda shartnoma sedent uchun fakultativ sessionariy uchun esa obligatorli ekanligini ta’kidlab o’tish zarur. Qayta sug’urtalashning mazkur shakli qayta sug’urtalovchi uchun xavfli bo’lishi mumkin, shuning uchun fakultativ-obligatorli qayta sug’urtalash shartnomalari faqatgina qayta sug’urtalovchi kompaniya uchun ishonchli kompaniyalar bilan tuziladi.
Qayta sug’urta shakllari va turlaridan kelib chiqib qayta sug’urtada quyidagi atamalar qo’llaniladi:
Qayta sug’urtalash turi, bu - tomonlarning majburiyatlari yuzasidan o’zaro hisob-kitob, ya’ni olingan yoki berilgan risk ulushlari, mukofotini to’lash va zararlarni qoplash o’ziga xos tartib-qoidalarini olib borish ketma-ketligi yoki texnikasidir.
Bunga quyidagilar kiradi:

• 
  proporsional (kvotali) qayta sug’urtalash;
  
• 
  ekssedent qayta sug’urtalash;
  
• 
  zararlilikning ekssedentili qayta sug’urtalash;
  

Qayta sug’urtalashda foydalaniladigan tushunchalardan biri bordero hisoblanib, quyidagicha izohlanadi:
Bordero – bu, sug’urtalanuvchilar nomlari, risklar tabiati va joylashgan joyi, sug’urta summasining miqdori qayta sug’urtaga berilgan risk ulushi, to’lanadigan mukofot, chegirmalar, qayta sug’urta ulushi va qoplash muddati to’g’risidagi ma’lumotlarni o’z ichiga olgan ro’yxatni bildiradi. Amaliyotda yirik risklarni sug’urta qilish uchun, vaqti-vaqti bilan oldindan (dastlabki) bordero taqdim qilinib, keyinchalik esa tugallangan to’liq bordero taqdim qilinadi. Buning tarkibi quyidagilardan iborat bo’ladi:
-zararlar to’g’risida bildirish;
-yig‘ma (kumulyasion) bordero;
-hisobot;
-mukofot va zararlar zahirasi;
-qayta sug’urta statistikasi va h.k..