Mavzu: Qattiq jismli datchiklar kursiga kirish. Kursni axamiyati

---

1– Маъруза.
Марузачи: O.Maматов
Mavzu: 
Qattiq jismli datchiklar kursiga kirish. 
Kursni axamiyati.

---

Маruza rejasi: 
1. Umumiy malumotlar.
2. Qattiq jismli datchiklar.
3. Kursni axamiyati.

---

Tabiatdagi moddalar gaz, suyuqlik, qattik, jism va plazma holatlarida bo‘ladi. Bu
holatlar moddaning agregat holatlari deb atalib, bir-biridan fizik xossalari bilan
farq qiladilar. Qantiq jismlarning suyuqlik va gazlardan farqi shundaki, ular o‘z
shakllarini saqlaydi va ularda oquvchanlik kuzatilmaydi. Mikroskopik nuqtai
nazardan bunday farqning bo‘lishi, moddani tashkil eguvchi atom va molekulalar
orasidagi o‘zaro ta’sir energiyasining katta yoki kichikligi bilan tushuntiriladi.
Suyuqlik va gazlarda ularni tashkil qiluvchi atom va molekulalar orasidagi o‘zaro
ta’sirlashish energiyasi ularning issiqlik harakati energiyasidan kichik bo‘ladi.
Shuning uchun suyuqlik yoki gazni tashkil etuvchi atom va molekulalar bir
nuqtadan ikkinchi nuqtaga ko‘chib yurishi mumkin, ya’ni oquvchanlik xossasiga
ega. Qattiq jismlarda esa molekula yoki atomlar orasidagi ta’sirlashuv energiyasi
ularning issiqlik harakati energiyasidan ancha katta bo‘ladi, shuning uchun ular
erkin ko‘chib yura olmaydi va muvozanat vaziyatlari atrofida tebranma harakat
qilib turadi. Demak, qattiq jismni boshqa agregat holatlardan ajratib turuvchi
asosiy farqlari: birinchidan, uning normal sharoitda o‘z shaklini saqlashi;
ikkinchidan, ularni tashkil etuvchi atom molekulalarning tebranma harakatda
bo‘lishidir.

---

Qattiq jismlar tuzilishiga ko‘ra amorf, kristall, shishasimon va polimer 
qattiq jismlarga bo‘linadi. Bundan tashqari qattiq jismlar uni tashkil 
qiluvchi atom yoki molekulalarning o‘zaro bog‘lanishiga ko‘ra ham 
farqlanadi

---

Kristall qattiq jismlar
Kristall qattiq jismlarda ularni tashkil qiluvchi atom va molekulalar qat’iy tartib bilan 
joylashadi. Agar bu tartib ikki qo’shni atom yoki molekula orasidagi masofadan bir 
qancha marta katta bo‘lgan masofalargacha saqlansa uni uzoq; tartib deb ataladi. 
Kristallar aniq suyulish temperaturasiga (nuqtasiga) ega bo‘ladi. Jism bu 
temperaturagacha qizdirilganda atomlar va molekulalar joylashishida tartib yo’qoladi va 
ular oquvchanlikka ega bo‘lib qoladi.
Kristalldagi atomlar va molekulalarning joylashish tartibi butun kristall bo‘yicha
saqlangan bo‘lsa, bunday kristall monokristall deb ataladi. Xamma monokristallar
anizotropiyaga ega, ya’ni ularning fizik xossalari turli yo‘nalishlarda turlichadir. 
Monokristallarning makroskopik bo‘lakchalarining tartibsiz birikishidan hosil bo‘lgan
kristall polikristall deb ataladi. Polikristaldagi monokristal donalarning tartibsiz
joylashuvi natijasida uning fizik xossalari barcha yo‘nalishlar bo‘yicha bir xil buladi. 
Bunday jismlar izotrop jismlar deb ataladi. 

---

---

Amorf jismlar
- kuchli darajada muvozanatsiz, mizatrop, tuzilishli
tartiblanmagan sistemalar bulib, ular alohida sharoitda xosil bo’ladi.
Suyuk kristallar
- muvozanatli, anizotrop, tuzilishi qisman tartiblangan
sistemalar bo’lib, katta oquvchanlikka ega.

---

---

---

Kristall panjarasi tugunlarida molekulalar joylashgan kristallarni molekular
bog‘lanishli kristallar deb ataladi. Kristaldagi xar bir molekula o’zining
xossalarini saqlaydi Ushbu kristallarga H
2
, N
2
, Cl
2
, Вr
2
I
2
СН
4
С0
2
Н
2
0
kristallari misol bo’la oladi.

---

Suyuq yoki Qattiq holatlarda metall atomlari bir-biriga juda yaqin keladi va
elektron bulutlari kirishib ketadi. Natijada metall atomining valent
elektronlari bir atomdan ikkinchi atomga erkin harakat qilib o’ta oladilar.
Ular butun metall bo’ylab harakat qilib yurishlari mumkin. Bu elektronlar
hamma metall atomlari uchun umumny bo’lib qo’ladilar.