Mavzu: Qang’ davlati va boshqaruv tizimining O’zbek davlatchiligida tutgan o’rni Kirish Reja

3. Qang’ davlati hududidagi markaziy shaharlar va viloyatlari
Qang’ davlatining asosiy yerlaridan tashqari, o’nga qarashli yana bir qancha boshqa viloyatlari ham mavjud bo’lgan. Bu viloyatlarning ko’pchiligi qang’ davlatining kuchaygan davrlarida, ya’ni (miloddan oldingi II —I asrlar) tobe etilgan bo’lishi kerak. Qadimgi solnomalarda qang’arlarga qarashli beshta viloyat tilga olinad: Susye, Fumu, Yuni, Gi, Yuyegyan. Yirik sharqshunos va tarixchi olimlyar — V.V.Bartold, M.Ye.Massoy, S.I.Tolstoyelarning qadimgi Xitoy manbalarida keltirilgan axborotlariga asoslanib, Susyeni Kesh (Shaxrisabz) bilan, Fumuni Zarafshon vodiysida (hozirgi Kattaqo’rg’on viloyatida) joylashgan Kushoniya bilan Yunini (Shini) Toshkentliklar, ya’ni Buxoro va Yuschyanni O’rganch shahri va viloyati bilan tenglashtiradilar. Shu hildagi tenglashtirishlar bir qancha boshqa tarixiy asarlarda ham uchraydi.
Yuqorida nomlari keltirilgan shahar va viloyatlar masalasiga A.N.Bartold ham alohida tuxtalib o’tgan. Bu tarixchi olim Janubiy Qozog’iston va Shimoliy Qirg’izistonda olib borilgan arxeologik qazilma natijalarini o’rnini qang’arlar egallab turgan beshta kichik shahar egallab turgan deb oladi: Yuyani (Yunn) Tashkent vohasida, Suse — Sirdaryoning o’rta oqimida (Aris daryosidan to Qoratoshning shimoliy yon bag’irlarigacha), Yangiqo’rg’ondan to Qiziltepa oralig’idagi rayonda, Sirdaryoning quyn oqimida. Yuogyan — Xorazmda. Shunday qilib yuqorida nomlari keltirilgan toponimlarning joylanishi haqida tadqiqotchi olimlar o’tasida har xil fikr mavjud. Birinchn fikr tarafdorlari V.Bartol’d, M.Ye.Massoy, S.P.Tolstoye bo’lib, ular Susr, Fumu va Gi viloyatlarini qadimgi So’g’dda (Zarafshon vodisida va Qashqadaryoning yuqori oqimlarida) joylashgan, deb aytganlar, A.N.Bernshtam esa bu viloyatlarni Sirdaryoning o’rta va quyi oqimlarida bo’lgan, deb ta’kidlab o’tadi. Yuyani viloyati Toshkent vohasida, Yuyegyan’ esa Xorazmda bo’lganligini har ikkala fikr tarafdorlari ham inkor qilmaydilar. S.G.Kdyashtornik nomlari tilga olingan viloyatlarning joylanishi haqidagi har ikkala fikr tarafdorlarining fikr-mulohazalari yetarli darajada asoslanmagan, deb topadi. Uning taxminicha, O’rta Osiyodagi har ikkala daryo oralig’idagi yerlarning shimoliy g’arbida Qang’uy (Qang’) davlati tarkibida bo’lgan⁵.
To’ng’ich Xan sulolasi davrlarida Toshkent viloyati va uning markaziy shahri Yuyani yoki Yunn deb atalganligini yuqorida ko’rib o’tgan edik. N.V.Kyunnernnng Bichurin ishiga ilova qilib berilgan jadvalida keltirilgan «Yu» suen «Tosh» (Toshkent) so’ziga o’xshash berilgan «Ni» («nan») so’zi o’sha jadvalda shahar ma’nosini bildirgan. Agar «Yu» bilan «Shi» so’zi o’sha bir xil isroglifda — tosh ma’nosida kelganligini hisobga olsak «Ni» (shahar) so’zi bilan qo’shilib, «Tosh shahar», ―Tosh qo’rg’on degan so’z kelib chiqadi.
Toshkent va Toshkent vohasi ―Yuyni‖ so’zi bilan ham nomlangan.Xitoy manbalarida ―Yuy‖ so’zi ―Tosh‖ ma’nosini anglatadi. Bu so’z nefrit, yashma va shunga o’xshash toshlarga nisbatan ishlatilgan. Yuy va Nishahar, qo’rg’on so’zi bilan qo’shilib ketgan taqdirda (Yuyni) Tosh shahar (tub ma’noda tosh konli shahar yoki viloyat) so’zlarni ifodalaydi Demak, ―Yuyni‖ so’zi yuqorida eslatilgan ―Chjechji, Chjesi, Shi‖ so’zlariga yaqin
bo’lib, Toshkent shahri va Toshkent vohasining turli davrlarida Xitoylar qo’ygan nomlar bo’lgan; Yuyni — Xan davrlaridagi (miloddan oldingi II, milodiy III asr o’rtalari) va Chjechji, Chjesi, Shin esa Toshkentning keying (IV—IX asrlar) davridagi nomlari, «Shofanbeshchan» nomli tarixiy asarining muallifi Xe Syu Tao Yuyni viloyat nomini Tanshuda Shi deyilishini, Shining ma’nosi «tosh» ekanligini eslatib o’tadi.
Xitoyliklar qadimgi Toshkentni tup ma’noda mineral shahar deb bejiz aytmagan bo’lsalar kerak. TxantuVII asr boshlarida Shi (Toshkent) haqida gapirib, uning «janubi-sharqiy qismida marvarid tosh ishlab chiqariladigan tog’ mavjud, deb yozadi. Bu yerda ―marvarid tog’ deganda solnoma muallifi Tyanshan solnomasidagi Qurama, Chotqol, Ug’om tog’larini e’tiborga olgan bo’lishi kerak.
Xitoy manbalarida keltiriltan Chjesi, Shi joy ma’lum vaqtga kelib (VIVII asrlarda, balki ulardan oldinroq) Chirchiq daryosining o’rta oqimidagi yerlarga nisbatan ishlatilgan. Huddi shu vaqtlarda Chirchiq vodiysi qadimgi solnomalarda ―Kichik shilu deb atalgan. Bu esa o’z navbatida qang’arlar yeridan bo’lmish Yun viloyatini o’z ichiga olgan.
Toshkent xoqonligining markaziy shahri haqida yana bir qancha taxminiy fikrlar mavjud. O.G.Zolыpakovning aytishiga qaraganda, Shosh xokiminnng markaziy shahri IX— XII asrlarda Sinkat (Toshkentning eski shahari) bo’lgan; VII asrda u Shosh deb atala boshlagan. Arxeologlar bu fikrni inkor qilib arxeologik tadqiqotlar asosida IX—X asrlarda shakllanganligni isbotlaydalar.
Solnomalarda eslatilgan Yuni va Chjesi joy Yu.F.Surikov Toshkent vohasida tashkil topgan ikkita alohida shaharning nomi deb qaraldi. Shu bilan birga, u Yunini Sirdaryo yaqinidagi Danka harobalari, Chjesini esa Toshkentning markaziy rayonlaridan birida, Salor kanali bo’yidagi Mingariq shahar harobalari o’rnida bo’lgan, deb ta’kidlab o’tadi.
V.A.Po’latova ega Yu.F.Buryakovning bu fikriga qo’shilmasdan Chjesn Chirchiq daryosining o’rta oqimlarida joylashgan bo’lishi kerak, deb yozadi. Ammo bu shahar Chirchiq vodiysining qayerida bo’lganligini aniq ko’satib bera olmaydi⁶.
Qadimgi solnomalarda (Veyshi va Suyshida) «Shi hokimi Iosha (Sirdaryo), yaqinida yashaydi», deyilgan. Agar shunday bulgan taqdirda Shi viloyatining markaziy shahri Sirdaryoning yaqinida joylashgan bo’lishi kerak edi. Ammo bunday bo’lishi gumon, yuqorida eslatib o’tilganidek Sirdaryo yaqinidagi Oqqo’rg’on shahri Qang’ davlatining markazi hisoblangan. Qang’a miloiy bir minginchi yillarida 150 dan ortiq yerni egallaganligini yuqorida qayd kilib o’tgan edik. Qang’ shahrining tevaragi V— VI asrlarda 10 li 3,5 km bo’lgan. Shahar uncha ko’p joyni egallamagan. Bundan tashqari qadimgi Yuni, keyinchalik Chjesi, Shi nomi bilan atalgan shahar qang’arlarga qarashli beshta viloyatdan birining markazi bo’lganligi solnomalarda ko’rsatib o’tiladi. Demak, viloyatning markazi Qang’a bo’lishi va uning Sirdaryoga yaqin joyda joylashgan bo’lishi ehtimoldan uzoq bundan ko’rinadiki Shi hozirgi Toshkent shahri markazida joylashgan Mingo’rik deb atalgan qo’rg’on harobasinnng o’rnida bo’lishi kerak.


Xulosa
Vatanimiz tarixining miloddan avvalgi III—I asrlari va milodimizning IV asrlarigacha bo’lgan hujjatli ma’lumotlari asosan Xitoy manbalariga aloqadordir. Chunki «Avesto» va hind xalqinnng «Maxabxorat» va boshqa ba’zi bir asarlarini hisobga olmaganda bu davrga oid boshqa tarixiy manbalar yo’qdir. Shu bois, Markaziy Osiyoda bu davrda qanday davlatlar bo’lganiygi, qanday qavm va qabilalar yashaganligi, shahar, daryo va joy nomlari qanday atalganligi Xitoy manbalarida, Xitoy tilida qanday yozilgan bo’lsa, hyech qanday o’zgarishsiz manbadagidek atalgan. Chunki bu nomlarning mahalliy tilda o’sha paytda qanday atalganligi ma’lum emas.
Jumladan, Xitoy tarix chisi Sima Dzyan miloddan avvalgi II asrning so’nggi choragida Markaziy Osiyoda bo’lgan bir Xitoy elchisi va sayyohining so’zlariga asoslanib bu yerda aholisi yuyechjiga o’xshash Qang’yuy nomli katta ko’chmachilar davlati bo’lganligini habar qiladi. «Avesto» va «Maxabxorat»da ham sak (sak)lar , toharlar va qang’arlar yashagan Qang’ davlati haqida eslatib o’tiladi. Qang’arlar va Qang’ davlati tarixi ustida olimlardan Ya.F.G’ulomov, S.G.Klyashtorniy, B. A. Litvinskiy, Yu.F. Buryakov, K. Sh. Shoniyozov va boshqalar katta ilmiy -tadqiqot ishlari olib bordilar va Qang’ davlati to’g’risida qimmatli asarlar yaratdilar. Qadimgi Xitoy manbalarida qang’arlarda davlat bo’lganligi to’g’risidagi ma’lumotlar miloddan avvalgi III asr oxiri va II asr boshlariga to’g’ri keladi.
Tarixchi olim Karim Shoniyozovning fikricha: «Qang’ davlati solnomalarda aytilgan davrdan ancha oldinroq mavjud bo’lgan... So’zsiz, Qang’ davlati O’pta Osiyoga bosib kelgan makedoniyalik Iskandar qo’shinlari bilan yunonmakedoniyaliklardan tashkil topgan Salavkiylar sulolasi (miloddan avvalgi 12—250 yillar) bilan uzluksiz ravishda olib borilgan kurashlar natijasida taxminan miloddan avvalgi III asr boshida vujudga kelgan⁷»