Mavzu: Qaffol Shoshiy ilmiy merosini o‘rganilishi Reja: 1

Allomaning ilmiy merosiga to’xtaladigan bo’lsak, tadqiqotlar davomida uning qalamiga mansub 9 ta asari mavjud ekanligi aniqlandi. Shundan ikkitasi sharh bo’lib, bittasi Imom Shofi’iyning mashhur «Ar-Risola» asariga yozilgan. Ikkinchisi Abulabbos Ahmad ibn Yoqub ibn apg-Qos at-Tabariy (vaf. 335)ning «At-Talhis fi-l-furu’» («Furu’dagi qisqartma») asariga yozgan shar-hidir. Shoshlik allomaning
asarlari to’g`risida o’rta asr arab manbalarida alohida qayd etilgan. Jumladan, «Imom Abu Bakr al-Kaffol ash-Shoshiyning ko’plab asarlari mavjudki, hech bir kishi hali shuncha asarlar-ni tasnif etmagan, — deb yozadi Shayx Ishoq ash-Shero-ziy. — Qaffol ash-Shoshiy faqihlar ichida birinchi bo’lib «Al-Jadal al-hasan» («Yaxshi bahs-munozara») bo’yicha asar yozgan. Shuningdek, uning «Kitob fi usul al-fiqh» («Fiqh asoslari bo’yicha kitob»), «Sharh ar-risola» («Risola sharhi») asarlari bor».
Ma’lumki, fiqh ilmini rivojlantirishda Imom Abu Abdulloh Muhammad ibn Idris ibn Abbos ash-Sho-fi’iy (7b7-820)ning xizmatlari katta. Uning «Ar-Ri-sola», «Al-Umm» asarlari islom olamida mashhurdir.
Hoji Xalifaning ta’kidlashicha, Imom Shofi’iy-ning «Risola ash-Shofi’iy fi-l-fiqhi alo mazhabihi» («O’z mazhabi fiqhi haqida Shofi’iy risolasi») asari mashhur bo’lib, uni Imom Shofi’iydan bir jamoa ki-shilar rivoyat qilishgan va bu asarni sharhlashda o’zaro bahslashishgan. Bu kitobni Abu Bakr Muhammad ibn Ab-dulloh ash-Shayboniy an-Nisoburiy (vaf. 388), Abul-valid Hasson ibn Muhammad al-Qurashiy al-Umaviy (vaf. 349) hamda Imom Abu Bakr Muhammad ibn Ali al-Kaffol al-Kabir ash-Shoshiy (vaf. 365) va boshqalar sharhlagan.
Shuningdek, shofi’iya olimlaridan Abulabbos Ahmad ibn Muhammad ibn Yoqub ibn al-Qos at-Tabariy ash-Shofi’iy (vaf. 335) qalamiga mansub «At-Talhis fi-l-furu’» («Furudagi qisqartma») asar mavjud. Bu kitob hajmi kichikligi va vazni engilligiga qaramay, usul va furu’larni jamlagan asardir. Uning bir qancha sharh-lari bo’lib, ular orasida Imom Abu Bakr Muhammad ibn Ali al-Qaffol ash-Shoshiy sharhi ham bor.
Imom an-Navaviyning xabar berishicha, Qaffol Shoshiyning bir necha asarlari mavjud. U birinchi bo’-lib jadal (bahs-munozara) bo’yicha «Al-Jadal al-hasan» («Yaxshi bahs-munozara») degan asar yozgan.
Imom an-Navaviy ham «Qaffol ash-Shoshiy jadal ilmi bo’yicha birinchi kitob ta’lif etgan zotdir. Shayx Abu Ishoq o’z «Tabaqot»ida zikr qilishicha, biron-bir kishi Qaffol Shoshiydek ko’p kitob tasnif etgan emas. Bundan tashqari, u «Usul al-fiqh» kitobi va Imom Sho-fi’iyning «Risola»siga sharh yozgan», deb ta’kidlagan.
Abu Bakr Qaffol Shoshiyning yana bir asari «Adab al-qozi» («Qozining odobi») deb nomlanadi. Hoji Xa-lifaning ta’kidlashicha, xuddi shu nomda Abulabbos Ahmad ibn al-Qos at-Tabariy (vaf. 335), Abu Sa’id Hasan ibn Ahmad ach-Istaxriy (vaf. 328)lar ham kitob tasnif etishgan. Lekin ular orasida Qaffol Shoshiy-ning kitobi mashhur bo’lib ketgan.
Hoji Xalifaning xabar berishicha, Abu Bakr Qaf-fol Shoshiy «Vuzu’i qoziy» («Qozining tahorati») de-gan nomda asar ham yozgan.
Tarixchi Abu Sa’d Abdulkarim as-Sam’oniyning zikr qilishicha, Qaffol Shoshiy «Daloil an-nubuvvat» («Payg`ambarlik dalillari»), «Mahosin ash-sharia» («Shariat go’zalliklari») kitoblarini ham ta’lif et-gan. Imom an-Navaviy esa: «Men Qaffol Shoshiyning yurakdan yozilgan «Daloil an-nubuvvat» kitobi va «Ma-hosin ash-sharia» katta kitobiny ko’rganman», deydi.
Hoji Xalifaning xabar berishicha, «Mahosin ash~ sharia fi furu’ ash-shofi’iya» («Shofi’iya furu’la-rida shariat go’zalliklari») asari muallifi al-Qaf-fol ash-Shoshiy deb tanilgan Imom Abu Bakr Mu-hammad Alidir. Ushbu asar ajoyib masalalarni o’z ichi-ga olgan. Lekin kitobning adadi juda kam. Uning bir nusxasi Qohiradagi «Foziliya» madrasasiga 3 jildda vaqf qilingan. Asar La-L ^uA-L -shiaL <^->^^*1\ "\\u l\\ degan misralar bilan boshlangan. Kaffol ash—Shoshiy-ning unda zikr qilishicha, kitobni shariat dalillari haqida so’raganlar uchun yozgan.
Abdulkarim ibn Muhammad ar-Rofi’iy al-Qazvi-niy esa bu borada quyidagi ma’lumotlarni keltirgan: «Abu Bakr Kaffol ash-Shoshiy buyuk imomlardan va sho-fi’iy mazhabi olimlaridan edi. Bu zot tafsir, hadis, usul va fiqh ilmlarida peshqadam edi va ko’plab asariar yozgan. U kishining «Mahosin ash-sharia» kitoblari bo’lib, ukda Rasululloh (s.a.v.) mo’’jizalarini badiiy uslubda jamlagan. Ushbu kitobda 1000 dan oshiq hadis-lar bor».
Shunkshdek, uzoq yillar O’rta Osiyo k Qozog`iston musulmonlari diniy boshqarmasi (hozirda O’zbekiston musulmonlarya ndorasi) kugubxonasida faoliyat olib bor-1an marhum olim Nodirxon Maxdum Alouddmya o’g`li «ba’zi mualliflar «Usul-! Shoshiy» kitobyniKaffol Shoshiy-ning asari deb hissblaydilar, ammo biz bu asar liyaiy arbsb, Qaffod Shoshiy maqbarasiga dafn etilgan Ni-zomudstin Shoshiy asari deb hisoblaymiz. Asarda mual-lkfniig iomi yo’qchigi hozirga zamon olimlarini ne-go’g`ri fikrga odib kelgai bo’lsa kerak», deb yozgak.
Abu Bakr Qaffsl ash-Shoshiyning shaxsiyati vz yal-miy salohiyati nafaqat o’rta asr Sharq mualliflari, bal-ki G`arb olimlari tomonidan ham e’chirof etiladk. Ay-niqsa, aemis sharqshunos:> K. Brokkelmak va yirik rus olimi V. Bartoldlar Qaffol Shoshiy ilmiy faoliya-tiga yuksak baho berishgan. Unsht arab adabketida tut-gai o’rnya haqida bayon qiyajshgan.
Xulosa qshshb aytgakla, Qaffol Shogaiy qomusmy olim sifatida ham dikiy, ham dunyoviy bilimlarni chu-qur bilganligi tufayli ilm-faining qator sohdlari rivojida muhim o’rin tupan.