Mavzu: pulning xalqaro munosabatlardagi xarakat

20.4.Valyuta tizimi

Valyuta tizimi - bu, mamlakatlar o'rtasida valyuta munosabatlarini tashkil etish shaklidir.

Valyuta tizimi - bu, milliy qonunchilik yoki davlatlararo kelishuvlar bilan mustahkamlangan valyuta munosabatlarini tashkil etish va muvofiqlashtirishning shaklidir.³
Valyuta tizimi - bu, davlatlararo shartnomalar va kelishuvlar bilan belgilanadigan, xalqaro valyuta munosabatlarini tashkil etishning davlat-huquqiy shaklidir.⁴
Valyuta tizimi - bu, xo’jalik aloqalarini baynalmilallashuvi asosida tarixan shakllangan, valyuta amali bilan bog’liq iqtisodiy munosabatlar yig’indisidir.
Valyuta tizimining mohiyati, tashkil etilish shakllari va roli jamiyatning iqtisodiy tizimi bilan belgilanadi.
Valyuta tizimi davlat, rezident va norezident shaxslarga tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga oshirish uchun sharoit yaratib beradi. Sub’ektlarning ushbu faoliyati amalga oshishida valyuta qonunchiligi alohida ahamiyat kasb etadi.
Valyuta qonunchiligi - bu, mamlakat ichkarisida valyuta qimmatliklari bilan bir mamlakat tashkilotlari va fuqarolari hamda boshqa mamlakat tashkilotlari va fuqarolari o'rtasidagi shartnomalarni hamda mamlakat ichkarisidan xorijga va xorijdan mamlakat ichkarisiga milliy hamda xorijiy valyutalar va boshqa valyuta qimmatliklarini olib kirish, olib chiqish, o'tkazish yo'li bilan amalga oshirilishini tartibga soluvchi qonuniy me'yorlar yig’indisidir.
Maxsus adabiyotlarda valyuta tizimlarining 3 ko'rinishi farqlanadi, ya'ni milliy, jahon va hududiy valyuta tizimlari.
Milliy valyuta tizimi mamlakat pul tizimining tarkibiy qismi bo'lib, valyuta munosabatlarining yig’indisi sifatida maydonga chiqmaydi, balki ushbu munosabatlarni faqat qonunchilik aktlari bilan tashkil etilish tartibini belgilaydi. Valyuta munosabatlarini tashkil etishning bunday tartibi birinchi navbatda valyuta tizimi elementlarini belgilashni o'z ichiga oladi.
Milliy valyuta tizimining qonunchilik asosida belgilanadigan elementlariga quyidagilar kiradi:

1. 
   Milliy valyuta va uning nomi;
   
2. 
   Milliy valyuta paritetini belgilash;
   
3. 
   Milliy valyutaning konvertatsiya shartlari;
   
4. 
   Milliy valyuta kursining rejimi;
   
5. 
   Xalqaro kredit muomala qurollaridan foydalanishni tartibga solish (reglamentatsiya);
   
6. 
   Xalqaro zahira aktivlari tarkibiy qismlari (komponentlari) o'rtasidagi nisbatni aniqlash;
   
7. 
   Mamlakatning xalqaro hisob-kitoblarini tartibga solish (reglamentatsiya);
   
8. 
   Milliy valyuta va oltin bozorlari faoliyatining rejimi;
   
9. 
   Valyuta cheklanishlarining o'rnatilish tartibi;
   
10. 
    Valyuta munosabatlariga xizmat ko'rsatuvchi va ularni muvofiqlashtiruvchi milliy organlar maqomi.
    

Yuqorida zikr etilgan elementlar yig’indisi xalqaro valyuta-kredit va hisob-kitob munosabatlarini amalga oshirish uchun davlat tomonidan belgilanadigan valyuta mexanizmidir.
Milliy valyuta va uning nomi milliy valyuta tizimining asosi bo'lib hisoblanadi, u qonun asosida davlatning pul birligi sifatida belgilanadi. Xalqaro iqtisodiy munosabatlarda ishlatiladigan milliy pullar valyutaga aylanadi. Xalqaro hisob-kitoblarda odatda xorijiy valyuta, ya'ni boshqa mamlakatlarning erkin muomalada yuradigan valyuta maqomiga ega pul birliklari ishlatiladi. Ushbu pul birliklari bilan deviz tushunchasi bog’liq.
Deviz - bu, xorijiy valyutadagi har qanday to'lov vositasidir. Xorijiy valyuta valyuta bozorida oldi-sotdi ob’yekti bo'ladi, xalqaro hisob-kitoblarda ishlatiladi, banklarda hisob-varaqlarda saqlanadi, ammo ushbu davlat hududida qonuniy hisob-kitob vositasi bo'lib hisoblanmaydi (kuchli inflyatsiya davrlarini hisobga olmagan holda). Mamlakatda kuchli inflyatsiya va inqiroz holatida milliy valyutani nisbatan barqaror bo'lgan xorijiy valyuta siqib chiqaradi, zamonaviy sharoitda bu AQSh dollari va Yevrodir.
"Valyuta" kategoriyasi, milliy va yahon xo’jaliklarining o'zaro aloqasi hamda munosabatlarini ta'minlaydi.
Milliy valyuta paritetini belgilash. Valyuta pariteti - bu, ikki valyuta o'rtasidagi, qonuniy asosda belgilangan nisbat. Monometalizm davrida (oltin yoki kumush) valyuta kursining asosi bo'lib tanga pariteti hisoblangan. Tanga pariteti - bu, turli mamlakatlar pul birliklarini o'zidagi metall sig’imiga ko'ra o'zaro solishtirishdir. Tanga pariteti tushunchasi valyuta pariteti tushunchasi bilan mos keladi.
Oltin monometalizmi davrida valyuta kursi oltin paritetiga asoslangan edi. Bunda valyutalar zaminidagi rasmiy oltin miqdorlari bo'yicha o'zaro solishtirilar edi. Bu sharoitda valyuta kursi ushbu oltin pariteti atrofida, oltin nuqtalar chegarasida, tartibsiz asosda tebranar edi. Oltin nuqtalarning klassik mexanizmi 2 shart mavjudligi holatida amal qilar edi, ya'ni oltinning erkin asosdagi oldi-sotdisi va uning chetga cheklanmagan miqdorda erkin olib chiqilishi. Valyuta kursining tebranish chegaralari oltinni xorijga olib chiqish xarajatlari bilan belgilangan va amalda paritetdan +;- 1%-dan oshiq bo'lmagan. Oltinni xorijga olib chiqish xarajatlariga fraxt, sug’urta, kapitalga foiz yo'qotishlari, probani aniqlash va boshqa shu kabi xarajatlar kirgan. Oltin standartini bekor qilinishi bilan oltin nuqtalar mexanizmi o'z harakatini to'xtatdi.
Jahon xơjaligi jahon valyuta tizimi oldida quyidagilardan iborat bơlgan muayan talablarni ku di:
- xalqaro ayirboshni ishonch kozongan va mikdor jihatdan etarli bơlgan tơlov, hisob-kitob vositalari bilan ta'minlash;
- jahon iqtisodi sharoitlarining ơzgarishida valyuta mexanizmining nisbiy barqarorligi va tez moslashuvchanligini qơllab-kuvvatlab turish;
- barcha a'zo-mamlakatlar manfaatiga xizmat kilish.
Ushbu talablarning bajarilishiga takror ishlab chiqarishning karama-karshiliklari, jahon xơjaligining tarkibiy tuzilishi va jahon maydonidagi kuchlar nisbatidagi ơzgarishlar tuskinlik kiladi.
Valyuta gegemonligi markazlari, 'ni valyuta jarayonidagi xukmronlik markazlari, davriy ravishda mamlakatlar rivojlanishining notekisligi sababli, ơzgarib turadi. Birinchi jahon urushigacha valyuta gegemonligi, jahon ishlab chiqarishi va savdosida, bank va suğurta ishida, valyuta munosabatlarida xukmron bơlgan Buyuk Britani ga tegishli di. Birinchi jahon urushi natijasida moli viy markazning Yevropadan AQShga kuchishi funt sterling va dollar ơrtasidagi valyuta gegemonligi uchun kơrashni kuchaytirib bordi. Ikkinchi jahon urushidan sơng AQSh dollari gona gegemon valyuta bơlib koldi. 1970-1990 yillarda 3 ta kuch markazlarining shaklanishi, valyuta hukmronligi ngi markazlarining paydo bơlishiga olib keldi. Bơlar Garbiy Yevropa va Yaponiya markazlaridir. Bu, ơz navbatida, AQSh dollarining monopol holatiga putur etkazdi.
Jahon valyuta tizimining amal kilish xususi ti va muvozanatliligi tamoyillarining jahon xơjaligi tarkibiy tuzilishi, kuchlarning joylashishi va etakchi mamalakatlar manfaatlariga mosligi darajasiga boğliqdir. Ushbu sharoitlarning ơzgarishi natijasida jahon valyuta tizimining davriy inkirozi vujudga keladi. Bu inkiroz, zikr tilgan valyuta tizimining emirilishi va ngi valyuta tizimining barpo tilishi bilan kunlanadi.
Mintaqaviy valyuta tizimi – bu, xududiy birlashma a'zolari bơlmish mamlakatlarning davlatlararo kelishuvlar bilan mustahkamlangan valyuta munosabatlarini tashkil tish shaklidir.
Jahon va xududiy valyuta tizimlari ơzgaruvchan sharoitlarga tez moslasha oladigan, qiluvchan bơlishi hamda alohida davlatlar va jahon manfaatlarida muvozanatni saqlash xususi tiga ga bơlmogi lozim. Fakatgina shunday sharoitlarda valyuta tizimi ơzok muddat davomida muvaffaki tli amal kilishi mumkin.
Davlatlararo kelishuvlar bilan ơrnatiladigan valyuta munosabatlarini tashkil tishning davlat huquqiy shakli sifatidagi valyuta tizimi bir vaqtning ơzida paydo bơlgani yơq. Uning pul tizimidan ajralib chiqishi va mustaqil kategori ga aylanishi, qiymat pul shaklining ơzok rivojlanishi va pulning urinbosar kơrinishlarining paydo bơlishi jarayonida sodir bơlgan.
Pul tizimi qiymatning pul shakli paydo bơlishi, pul vazifasini noyob metallarga va sơng oltinga utishi bilan vujudga keladi. Bunda, pul tizimini tashkil tish asoslari barcha mamlakatlar uchun umumiy bơlgan. Bu, birinchi navbatda, pul metallidan tangalarning rkin zarb tilishi, tuskinliksiz qiymat belgilarining oltinga almashtirilishi va oltinning bir mamlakatdan boshqa mamlakatga rkin xarakatini ta'minlaydi.
Jahon valyuta tizimi - bu, jahon bozori (xo’jaligi) ning rivojlanishi asosida shakllangan va davlatlararo kelishuvlar bilan mustahkamlangan xalqaro valyuta munosabatlarini tashkil etish shaklidir. Jahon valyuta tizimining tashkiliy asosi bo'lib, milliy valyuta tizimi hamda ushbu tizimga kirayotgan har bir mamlakat valyuta mexanizmini tashkil etilishining davlat-huquqiy shakli hisoblanadi.
Jahon valyuta tizimi XIX asrning o'rtalariga kelib shakllandi. Jahon valyuta tizimi milliy valyuta tizimi elementlari bilan yaqindan aloqada bo'lgan ma'lum bir elementlarni o'z ichiga oladi. Ular quyidagilar:

1. 
   Zahira valyutalari, xalqaro hisob-kitob valyuta (pul) birligi (SDR);
   
2. 
   Valyutalarning o'zaro konvertatsiya qilinish shartlari;
   
3. 
   Valyuta paritetlarining soddalashtirilgan (unifikatsiya) rejimi;
   
4. 
   Valyuta kurslari rejimlarini tartibga solish (reglamentatsiya);
   
5. 
   Valyuta cheklanishlarini davlatlararo muvofiqlashtirish;
   
6. 
   Xalqaro valyuta likvidligini davlatlararo muvofiqlashtirish;
   
7. 
   Xalqaro kredit muomala qurollaridan foydalanish qoidalarini soddalashtirish (unifikatsiya);
   
8. 
   Xalqaro hisob-kitoblar asosiy shakllarini soddalashtirish (unifikatsiya);
   
9. 
   Jahon valyuta va oltin bozorlari rejimi;
   
10. 
    Davlatlararo valyuta muvofiqlashtirilishini amalga oshiruvchi xalqaro tashkilotlar.
    

Zahira valyutalari, xalqaro hisob-kitob valyuta (pul) birligi (SDR). Jahon valyuta tizimi jahon pullarining amal qiluvchi shakllariga asoslangandir. Jahon puli deb xalqaro munosabatlarga (iqtisodiy, siyosiy, madaniy) xizmat ko'rsatuvchi pullarga aytiladi. Jahon pullari amaldagi shakllarining evolyutsiyasi birmuncha kechikib bo'lsa-da, oltin pullardan boshlab to kredit pullargacha bo'lgan milliy pullarning rivojlanish yo'lini qayta bosib o'tadi. Bunday qonuniyat asosida jahon valyuta tizimi XX asrga kelib jahon yetakchi mamlakatlarining bir yoki bir nechta milliy valyutalariga (an'anaviy yoki Yevrovalyuta shaklida) yoki xalqaro valyuta birligiga (SDR) asoslanadi.
Valyuta munosabatlarining ba'zi bir lementlari qadimiy Rimda veksellar asosida va bir mamlakat savdogarining pulini ikkinchi bir mamlakat savdogariga almashtirib berish zaminida vujudga kelgan. Valyuta munosabatlarining rivojlanishining keyingi bosqichi qadimiy Lionda va boshqa Ğarbiy vropa mamlakatlarida ơtkaziladigan tratta operasi larining rivojlanishi hisoblanadi. Ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi, jahon bozorining barpo bơlishi, xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuvi va jahon xơjalik tizimining rivojlanishi xalqaro valyuta munosabatlari rivojlanishining asosidir. Valyuta munosabatlari xalqaro iqtisodiy munosabatlarning bir bơlagi hisoblanib, uning holati milliy va jahon iqtisodiyotining rivojlanish darajasiga, siyosiy ahvolga, mamlakatning iqtisodiy potensialiga, uning jahondagi ơrniga va boshqa omillarga boğliq bơladi.
Xalqaro hisob-kitob valyuta birligi xalqaro talab va majburiyatlarni o'zaro solishtirish, valyuta pariteti hamda kursni belgilash uchun shartli masshtab va xalqaro to'lov hamda zahira vositasi sifatida ishlatiladi. Oltinning demonetizatsiyasi jarayoni, ya'ni Yamayka (1976-1978 y.y.) valyuta islohoti natijasida oltinning yuridik jihatdan pul funksiyasini yo'qotishi, jahon puli sifatida muvozanatsiz milliy pullar ishlatilishining salbiy oqibatlari valyuta tizimiga SDRni (qarz olishning maxsus huquqlari), EKYuni (Yevropa hisob-kitob pul birligi) tadbiq etishga sharoit yaratib berdi. Jahon pullarining ushbu yangi shakllari mamlakatlarning maxsus hisob-varaqlarda yozuvlarni amalga oshirish yo'li orqali naqdsiz xalqaro hisob-kitoblarni amalga oshirish uchun ishlatilgan: SDR - Xalqaro Valyuta Fondida, EKYu - valyuta hamkorligining Yevropa fondida, 1994 yildan boshlab Yevropa Ittifoqining Yevropa valyuta institutida. SDR va EKYuning shartli qiymati o'rtacha tortilgan qiymat hamda valyuta savatiga (korzina) kirgan valyutalar kurslarining o'zgarishi asosida hisoblanadi. Yevropa Markaziy banki dastlab 1999 yilning boshidan naqdsiz hisob-kitoblar uchun, 2002 yildan boshlab esa naqdli shaklda EKYu o'rniga Yevroni muomalaga kiritdi.
Xalqaro hisob-kitob pul birliklari kursi savat (korzina) asosida aniqlanadi. Valyuta savatini hisoblashdagi muhim muammolardan biri bo'lib, savatdagi valyutalar tarkibi va ularning solishtirma og’irligi, valyuta komponentlarining katta-kichikligi, ya'ni to'plamdagi har bir valyuta sonining miqdorini aniqlash hisoblanadi. Bunga ko'ra savatning quyidagi turlari farqlanadi: ma'lum bir davrga valyutalar tarkibi qayd etilgan standart savat; o'zgaruvchan tarkibli muvofiqlashtiriluvchi savat; valyutalarning o'zaro teng bo'lgan solishtirma og’irligiga ega simmetrik savat; valyutalarning turli ulushlarga ega asimmetrik savati.

1^ Финансово-кредитный энциклопедический словарь / Колл. авторов; Под общ. ред. А.Г. Грязновой. – М.: Финансы и статистика, 2004. – 1168 с

2^ Fredric S. Mishkin. The Economics of Money, Banking and Financial Markets.P.-476

3^ Международные валютно-кредитные и финансовые отношения: учебник / под ред. Красавиной Л.Н. - 3-е изд., перераб. и доп. – М.: Финансы и статистика, 2006. – 576 с.

4^ Финансово-кредитный энциклопедический словарь / Колл. авторов; Под общ. ред. А.Г. Грязновой. – М.: Финансы и статистика, 2004. – 1168 с