Mavzu: Publitsistik nutq uslubi. Publistik maqolalar bilan tanishish va tahlil qilish

1.4. Sarlavha funksiyasi
“O`zbek tilining izohli lug`ati”da sarlavha quyidagicha izohlangan: “Sarlavha –(f+a - kitobda lavha, bezak; titul varag`i; epigraf) kitob, asar, maqola va sh.k.ning yoki ularning ayrim qismlarining nomini ifodalovchi so`z yoki jumla. Sarlavha qo`ymoq. Ahmedov sahifadagi materiallarni ko`zdan kechirgach, umumiy sarlavhani tovush chiqarib o`qidi. A.Qahhor ”Qo`shchinor chiroqlari”, Ahmad ocherkining sarlavhasiga va avtoriga qaradi. F.Musajonov, Himmat.
2. esk.ayn. peshlavha. Qishloqqa kirar yo`lda. Mana katta darvoza. Darvozaga yozilgan ”Kolxoz degan sarlavha”. Z.Diyor”<sup>21</sup>.
”Sarlavha - maqola va materialning ichki mazmunidan kelib chiqib, unga qo`yiladigan nom”²². Haqiqatdan ham, asar va maqolalarning nomi yoritilayotgan materialning mazmuni va mohiyati, xarakteri va xususiyati, predmeti va belgisi bilan uzviy bog`liq bo`ladi. Shuning uchun o`quvchi diqqatiga havola qili-nayotgan ”avtorning birinchi so`zi” - sarlavha juda puxta o`ylanib, mohirlik, san’atkorlik bilan so`z tanlashni talab etadi”.
Ma’lumki, sarlavha badiiy asar va gazeta materialida ifodalangan mazmunni dastlabki axborot tarzida yetkazuvchi, o`quvchini tanishtiruvchi va diqqatni jalb qiluvchi muhim vosita hisoblanadi. Sarlavhaning o`rinli tanlanishi matnda ifodalangan fikr-mulohazalarning ta’sirchanligini yanada oshiradi. Shuning uchun ham sarlavha uchun mazmunli, ixcham, ta’sirchan, tez diqqatni jalb etuvchi til birliklari tanlanadi.
Sarlavhaning badiiy asar va gazeta uchun muhimligini hisobga olib, uning asosan stilistik xususiyatlari va matn bilan uyg`unligini tadqiq etishga e’tibor berilgan. Gazeta sarlavhalarining turli xususiyatlarini o`rganish soxasida I.Toshaliyev, N.Jumanazarov, N.Abdusamatov, M.Parpixo`jayev, A.Boboyeva, A.Shomaqsudov, I.Toshaliyev, P.Rustamov, B.Yo`ldoshev, B.Mirzayev, A.Abdusaidovning ilmiy maqolalari, I.Toshaliyevning «Sarlavha stilistikasi» nomli o`quv qo`llanmasi mavjud. A.Abdusaidovning «Gazeta janrlari tili va uslubi» (2001), «Jurnalistning tildan foydalanish mahorati» (2004), «O`zbek tilining ijtimoiy mohiyati» (2008) kabi monografiyalari, «Matbuot tili madaniyati», «Gazeta tilida frazeologizmlar», «Gazeta sarlavhasi", «Gazeta leksik stilistikasi» kabi qo`llanmalari yaratildi. A.Abdusaidovning «Gazeta janrlarining til xususiyatlari»²³ mavzuidagi doktorlik dissertatsiyasida gazeta janrlarining turli jihatlari, jumladan, rukn va sarlavhalarning xususiyatlari, adabiy norma bilan bog`liq masalalar yoritib berildi. Tadqiqotchilarning qayd etishicha, sarlavhaga juda ko`p vazifa yuklanadi. Chunki u orqali gazetxon bilan dastlabki muloqot qilinadi. Mavzu haqida xabar yoki ma’lumot berish sarlavhaning birdan bir va asosiy masalasi bo`libgina qolmay, chaqiruvchanlik, tashkilotchilik, safarbarlik, murojaat etish kabi qator-qator xislatlarga ham egadir.
Sarlavha nominativlik funksiyasidan tashqari mavzu haqida axborot beradi, ya’ni material mazmunini o`ziga xos tarzda ma’lum darajada aks ettiradi. Reklamalilik, ko`rgazmalilik va ta’sirchanlik funksiyalari ham sarlavhada mujassamlashgan. To`g`ri tanlangan til birligi mavzuni ifodalash bilan birga ma’lum ekspressiv-stilistik vazifani ham bajaradi va gazetxonga ta’sir etadi. Gazeta sarlavhasini tanlashda gazetaning funksiyasidan kelib chiqiladi. Gazetaning axborot berish, ta’sirchanlik, tashkilotchilik va tarbiya berish kabi funksiyalari, uning savodxonlikni va nutq madaniyatini oshirish, adabiy normani keng targ`ib qilishdagi roli sarlavha tanlashda mezon sifatida e’tiborga olinadi.
Tadqiqotchilar ko`rsatganidek, gazeta sarlavhasi sifatida so`z, so`z birikmasi, gap, ayniqsa, sodda gap, so`roq gap, xalq maqollari, frazeologizmlar ko`plab ishlatilgan. Ular struktur-grammatik va uslubiy xususiyatlari bilan bir-biridan ajralib turadi. Bu vositalarning betakror ifoda imkoniyatlari va gazeta funksiyasini o`zida aks ettira olishi ularning sarlavha sifatida ko`plab qo`llanishiga sabab bo`lgan<sup>24</sup>.
Badiiy asar va gazeta materiallarining mazmunli, o`qimishli va ta’sirchan bo`lishida sarlavhaning ham o`rni muhim. Ayniqsa, qisqa va ixcham janr hisoblangan hikoyada sarlavhaga alohida e’tibor qaratiladi. «Xalq so`zi», «Zarafshon», «Samarqand», “Darakchi” gazetalari, Abdulla Qahhor, G`afur G`ulom, Shukur Xolmirzayev hikoyalari materiallari asosida so`z, so`z birikmasi, gap, frazeologizm va maqol - sarlavhalarning leksik-semantik, grammatik-stilistik jihatlari, matn bilan uyg`unligni tahlil qilishga harakat qildik²⁵.