Mavzu: Populyatsiyalarning genetik tarkibi. Mundarija: Kirish I

2.1.Turning populyatsion tuzilmasi
Xar qanday tur populyatsiyalar tizimidan tarkib topgan.Uning tuzilmasini esa individlarni xarakatlanishi yoki ma`lum xududga bog`liqlik darajasi,tabiiy to`siqlarni yengib o`ta olishi kabi biologik xususiyatlari belgilab beradi.U doimiy emas.Organizm o`sishi,tug`ilish,o`lish va boshqa sabablarga ko`ra,ya`ni tashqi muhitning o`zgarishi, dushmanlar sonining o`zgarishi kabi qator omillarga bog`liq holda populyatsiyalar ichida o`zgarish vujudga keladi.
Populyatsiyaning jins tuzilmasi. Populyatsiyaning jins tuzilmasi turli yoshdagi guruhlardagi erkak va urg`ochi individlarning son jihatidan nisbatidir. Populyatsiyadagi jinslar nisbati, birinchidan, jinsiy xromasomalarning qo`shilishi bilan, ya`ni genetik qonuniyatlarga bog`liq bo`lsa, ikkinchidan, ma`lum darajada tashqi muhit ham ta`sir etishi mumkin.
Ekologik nuqtai nazardan populyatsiyadagi jinslar nisbatining biror tomonga siljishi ushbu populyatsiyadagi mavqei bilan bog`liq. Masalan, parazit chuvalchanglar va jamoa bo`lib yashovchi hasharotlarda erkak jins faqat otalanish jarayonida ishtirok etishdan iborat bo`lgani uchun jinslar nisbati urg`ochilar tomon siljigan. Sut emizuvchilardan tuyoqlilar orasida ham ana shunday nisbat kuzatiladi. Monogam yirtqich sutemizuvchilar va qushlarda erkak jins bolalarga va urg`ochi jinsga ozuqa topishda ishtirok etadi. Shuning uchun jinlar nisbati teng.Populyatsiya evolyutsiyasi uchun urg`ochi organizmlarning soni muhim ahamiyatga ega. Masalan, odamlar populyatsiyasining potensial o`sishi o`smir va qariyalarga nisbatan 15 yoshdan 35 yoshgacha bo`lgan ayollar hisobiga to`g`ri keladi. Populyatsiyadagi individlarning nobud bo`lishi, jinslar nisbati amaliy ahamiyatga ham ega.Bu hol ko`proq sut emizuvchi hayvonlar uchun tagishlidir.
Populytsiyadagi jinslar nisbati genetik qonuniyatlarga bog`liq bo`lib qolmasdan, balki ma`lum darajada tashqi muhit ta`siriga ham bog`liq bo`ladi. Masalan, o`rmon chumolilari temperatura -20 °C dan past bo`lganda faqat erkak chumolilar, yuqori haroratda esa deyarli urg`ochi chumolilar rivojlanadi.
Populyatsiyaning yosh tuzilmasi. Populyatsiyaning yosh tuzilmasi qayta tiklanishning jadalligi, nobud bo`lish darajasi va nasllar gallanishining tezligi kabi muhim jarayonlarni ifodalaydi. U aniq sharoitga qarab har bir populyatsiya uchun turning genetitik xususiyatiga bog`liq bo`ladi.Yosh tuzilmasi har xil usullarda ifodalanadi.
O`simliklar populyatsiyasining yosh tuzilmasi.Fitosenozdagi muayyan turlarning, har xil holatlardagi individlarning yig`indisi senopopulyatsiya deb ataladi. Uni agar gulli o`simliklar misolida ko`radigan bo`lsak, unga tuproqda (yoki uning yuzasida) o`z hayotchanligini yo`qotmagan urug`lar nihollar va har xil yoshdagi individlar kiradi. Senopopulyatsiyaning tarkibiga ba`zan o`t o`simliklarning ikkilamchi tinim holatdagi yer ostki organlari- ildizpoya, piyozbosh, tugunak kabilar ham kiradi. Shunday qilib, jamoaning turlar tarkibi –senopopulyatsiyalar yig`indisidir. Turlarning o`zi esa populyatsiyalar tizimidan iboratdir. Jamoada har bir turning senopopulyatsiyasi maydon birligiga to`g`ri krladigan soni va yoshlarning nisbatlari bilan farqlanishi mumkin. T. A. Rabotnov o`simliklar jamoasidagi o`simliklarning hayotini quyidagi asosiy yosh davrlariga ajratadi:

1. 
   Latent davri.Bunda o`simlik spora, urug` yoki mevalar holida tinim davrida uchraydi. Tinim davri har xil o`simliklarda turlicha davom etadi. Masalan, terakning urug`i hayotchanligini 3-4 kundan to 3 haftagacha saqlay oladi, ba`zi bir begona o`t o`simliklar esa urug`ining hayotchanligini bir necha o`n yillab saqlay oladi.Tuproqda turli o`simliklarning ko`p sondagi urug`larini topish mumkin. Ular qulay sharoit vujudga kelganda unib chiqish xususiyatiga ega. Shu bilan birga har yili yangi urug`lar tuproqqa tushib turadi.
   
2. 
   Virgul davri. Bu davr o`simlikning nihollik, yosh o`simlik va voyaga yetgan holatidir.Nihollar yosh o`simliklardan urug`palla barglarining bo`lishi bilan farqlanadi.
   
3. 
   Generativ davri. O`simlik hayotida sporalar yoki urug`lar bilan ko`payishning boshlanishi bilan tavsiflanadi
   
4. 
   Senil (qarilik) davri.O`simlikning yoshi ortishi bilan generativ ko`payish xususiyati yo`qoladi, ana shunga senil davri boshlanadi.
   

Populyatsiya o`simlikning turli davrlarida kechadi. T.A. Rabotnov ma`lumotlariga ko`ra invazion, normal va regrissiv turlardagi populyatsiyalar ajratiladi. Invazion tipdagi populyatsiya deyilganda o`simliklar jamoasiga endigina kirib kelayotgan populyatsiyalar tushunilib, uni nihollar yosh o`simlik hamda voyaga yetgan holda uchratish mumkin.Bunday populyatsiyaning urug`lari fitosenozga tashqaridan kelib qolib, jamoada eng muhim o`rinni egallashi yoki mutlaqo yashay olmasligi ham mumkin. Regrissiv turdagi populyatsiya generativ ko`payish xususiyatini yo`qotgan populyatsiyadir.U odatda gullamaydi yoki gullasa ham unuvchanligini yo`qotgan bo`ladi. Ana shu holat populyatsiyaning fitosenozda o`lib, yo`qolib, chirib ketayotganligidan dalolat beradi. Normal turdagi o`simliklar populyatsiyasi jamoada taraqqiyot davrining barcha bosqichlarini to`liq o`tgazuvchi o`simliklardir.Ular spora yoki urug`lardan tortib to voyaga yetgan o`simliklar ko`rinishida uchraydi. Senotik nuqtai nazardan ular o`simliklar jamoasining asosiy populyatsiyasi hisoblanadi. Populyatsiyaning yosh tuzilmasi o`simliklar va hayvonlarda hambir necha omillarga bog`liq. Birinchi navbatda balog`atga, voyaga yetish vaqti, umr ko`rish muddati, avlodlar davomiyligi, ota-onasidan bir vaqtda tug`iladigan individlarning dunyoga kelish muddati, har xil jins va yoshdagi individlarning nobud bo`lish xarakteri, populyatsiyaning son jihatdan o`zgarib turish dinamikasi kabilarga bog`liq.