Mavzu: Polimеrlarda dеstruksiya va uning ahamiyati rеja

1.1.2.Atsidoliz

Atsidolizjarayonlari suvsiz kislotalar ishtirokida boradi. Murakkab poliefirlar karbon kislotalar ta’sirida parchalanganda asosan quyidagicha reaksiya boradi.

~O-(CH₂)_n→O-OC-R'–CO~→HO-(CH₂)_n-OCOR+HOOC-R’-CO~RCOOH
Hosil bo’lgan aminogo’ruhning miqdiriga yoki eritma qovushqoqligining o’zgarishiga qarab, asediliz reaksiyasini to’liq borgan yoki bormaganligini aniqlash mumkin. Asediliz reaksiyasining tezligi kislotaning tabiatiga ham bog’liq bo’ladi. Masalan, poliakrilatlar adipin kislotaning ta’sirida izoftal kislotaga qaraganda bir necha marta tez destruksiyaga uchraydi. Agar polimerning molekulyar massasi juda yuqori bo’lsa, uning molekulyar massasi asidoliz jarayonida nisbattan kichik molekulyar massaga ega bo’lgan analogiga qaraganda tez pasayadi.
Ko’pincha, asidoliz yaxshi borishi uchun suvsiz sirka kislota va kislotali katalizatorlar ishlatiladi.
Polisaxaridlarni asidolizga uchratish yo’li bilan tetramer, trimer, dimer va monomerlarni kristall holda ajratib olish mumkin. Agar sellyuloza yuhori haroratda mo’l sulfat kis­lota ishtirokida sirka angidrid bilan ishlansa, asetillash reaksiyasi bilan bir qatorda makromolekula elementar bo’g’inlari orasidagi glyukozid bog’lar uzilib asidoliz jarayoni ham sodir bo’ladi. Reaksiya nihoyasida esa asosan dimer — oktaasetat sellobioza va pentaasetat glyukoza hosil bo’ladi.

Sellyulozaningto’laasidolizjarayonidan, asosan, oktaase­tatsellyuloza, so’ngraesaunigidrolizqilibsellobiozaoli­nadi.

1.1.3.Alkogoliz

Alkogoliz — bu polimerlarning spirtlar ta’sirida parchalanish reaksiyasi hisoblanadi.[7-11]. Ko’pgina polisaxaridlar, murakkab poliefirlar va poliamidlar spirtlar ta’sirida parchalanadi. Alkogoliz jarayonlarida ham gidroliz reaksiyalariga o’xshash kis­lota va ishqorlar katalizator sifatida ishlatilishi mumkin Polikarbonatlar alkogoliz reaksiyalariga tez uchraydi. Odatda alifatik poliefirlarning alkogoliz reaksiyasi tezligi aromatik poliefirlariikiga qaraganda yuqoriroq bo’ladi Polietilentereftalatni qaynoq etilenglikol ta’sirida qizdirsak tereftal kislotaning diglikol efiri yoki oligomer ko’rinishida poliefir hosil bo’lib, uning oxirgi bo’g’inida glikol molekulasi o’tirgan bo’ladi:

H⁺,OH^-
~O-(CH₂)n – O – OC – C₆H₄– CO~--- ~O-(CH₂)n - OH + HOCH₂CH₂-OCO-C₆H₄-CO~
Poliamidlar alkogoliz reaksiyasiga uchraganda quyidagicha reaksiya boradi:
H ---- OR
~NH-(CH₂)_n –O-NH – C – (CH₂)_m – CO~ -
║
O
~NH-(CH₂)_n –NH₂R +ROOC – (CH₂)_m – CO~
Bu reaksiya natijasida makromolekulaning uchlarida hosil bo’lgan murakkab efir va amin guruhlari qaytadan bir-birlari bilan ta’sirlashib amid bog’ini hosil bo’lishi mumkin.
Alkogoliz reaksiyasida gidrolizreaksiyalaridagi kabikatalizatorlar qo`llaniladi:



Kislota ishtirokida polisaxaridlarni alkogolizlashda pereatsetil bo’limlarga bo’linishi bilan sodir bo’ladi, keyin glikozid va gidroksil guruxlar zanjir oxirida paydo bo’ladi . Yuqori konsentratsiyali HCl kislota yordamida sellulozaning parchalanishi quyidagicha boradi:
Sellulozani oxirigacha gidrolizlab,glukoza olsa bo’ladi.

Bunda selluloza tez destruksiyalanadi va gaz xolatdagi HCl ning ta`siri ostidabo’ladi. Sellulozani sirka angidiridi ishtirokida qayta ishlaganda katta miqdordagi xlorid kislota ishtiroki sababli yuqori temperatura ostida selluloza atsedolizi jarayoni bo’ladi. Asosiy maxsulot sifatida oktoatsetatsellulozabioza hosil bo’ladi:

Bu sharoitda atsedolizning oxirgi maxsuloti pentoatsetat glyukoza hosil bo’ladi:

Sanoat sharoitida sellulozaning qisman atsedolizi olinadi.
Poliefirlarda kislota ta`sirida qayta etirifikatsiyalashda, poliamidlar ta`sirida o’tsa qayta amidlash bo’ladi.
Ikki xil vaziyatda ham jarayonning o’tishi makromolekulalarning destruktsiyasiga asoslangan. Kimyoviy destruksiya bir qancha qaytarilish jarayonlarini eslatadi: gohida oraliqda erkin radikallar paydo bo’lishi kuzatiadi; gohida gidrolitik reaksiyalarkuzatiadi, bular biologic faktorlar(tabiy fermentativ sistemalar, mikroorganizmlar ta`sirida) bo’ladi.Bunda shu jumlaga kiradigan polimer materiallar va fizik kimyoviy stukturalar muxim ahamiyatga ega.
Yuqori molekulyar birikmalardan tabiiylari biologic korroziyaga moil bo’ladi; polietilen, polistirol, teflon va boshqa bir qator sintetik polimerlar korroziyaga nisbatan chidamli bo’ladi.