Mavzu: Polimеrlarda dеstruksiya va uning ahamiyati rеja

3.1. Biodestruksiyalanuvchi poliefirlarning xossalari

Biodestruksialanuvchi polimerlarga misol qilib; kraxmal, selyuloza, polisutkislotasi va polikaprolaktan va boshqa polimerlarni olish mumkin [16].

Kraxmal tarkibiga gidroksil gurux tutishi evasiga o’ziga suvni tortib oladi.Bu esa polimerni parchalanish tezligini oshiradi. Agar ushbu gidroksil guruxlarni boshqa guruxlar bilan almashtirilsa, suvning polimer makromolekulasi ichkarisiga kirishi qiyinlashadi va uning biodestruksiyasi sekinlashadi .
Keyingi vaqtlarda dunyoda poliefirlar asosida yangi polimerlar olish ishlari keskin o`sib borilmoqda.Mikroorganizmlar ta`sirida biodestruksiyalanuvchi polimerlar yaratish va ularni o’rganish ishlari intensiv o`sib bormoqda.Bir martalik qadoqlash idishlari biodestruksiyalanuvchi polimerlardan tayorlanmoqda. Masalan, poligidroksibutirat va poligidroksivaleriat; gidroksikarbon kislota va uning laktidi; poliamid va sintetik, bioparchalanuvchi oligamerlar bilan olingan sopolimerlariga katta e`tibor berilmoqda.
3.2.Mikromitset zamburug`lari ta`siridagi biologik destruksiya

Mikroskopikzamburug’lar Turlicha kimyoviy tabi’atli materiallarga adaptatsiya qilsh xususiyatiga ega.Ular avvalam bor, yaxshi rivojlanuvchi kuchli mobil ferment kompleksi mavjud. Shuning uchun ular mikromitsetlaryordamida murakkab substraktlarning turlicha kimyoviy o’zgarishlariga sabab bo`ladi. Kopchilik zamburug’lar taksikologik zararli maxsuotlar hosil qilsh xususiyatiga ega.Bu esa maxsulotlarning raqobatbardoshlik xususiyatiga ta`sir qiladi [17].Zamburug’larni materiallarning yemirilishiga olib keluvchi asosiy xususiyatlardan biri bu [18] qattiq quruq substraktlarga atmosfera namligi evasiga rivojlanish xususiyatidir. Tabiatda mikroskopik zamburug’lar juda keng tarqalgan. Zamburug’lar uchun xo’rak vazifasini tabiiy va sun`iy maxsulotlar (substraklar) bajaradilar. Tuproq mikromitsetlari tuproqdagi o’simlik va xayvonlar qoldiqlarini parchalab, tuproq xosil bo’lishiga aktiv qatnashadilar.

Zamburug’lar tabiiy polimer substraktlarini masalan; kraxmal , selyuloza, pectin, lignin va hakozolarni parchalaydi. [19]. Mikroskopik zamburug`lar, shuningdek ishlab chiqarish va qurilsh maxsulotlarida ham, masalan: plastmassa beton, rezina, yoqilg’i va hakozalarda uchraydi.
Ushbu zamburug’lar substrat material yuzasida rivojlanishadi. Agresiv metobolitlar: fermentlar va kislotalar ajratib chiqarib, ichkariga kirishadi. Mikroorganizmlar orasida mikromitsetlar bioyemirilsh bo’yicha dominant xolatni egallaydi [20]
Fan texnika progressining zamonaviy o’sishiga sintetik polimerlar insonning barcha ishlab chiqarish soxalarida asosiy o’rinni egallaydi. Sovuq va issiq suv taminlash sistemalarida, isitsh sistemalarida, kanalizatsya sistemalariga polimer materiallridan yasalgan trubalar qo’llaniladi. Polimer trubalari arzon, yangi va elektrokimyoviy korroziyaga uchramasligi bo’yicha metaldan yasalgan trubalardan ustun turadi. Ularning bir kamchiligi mikroorganizmar tasirida biokorroziyaga uchrashidir.
Bu biokorroziyani mikroskopik zamburug’lar keltrib chiqaradi . Polimer maxsulotlarining mikroskopik zanburg’lar tasiriga chidamliligini tekshirsh xozirda ГОСТ reglamentlari asosida olib borilmoqda.
[16] ish mualliflari tomonidan sintetik polimerlarga mikroskopik zamburug’larning tasiri o’rganilgan. Tadqiqot ob`yekti qilib mikroskopik zamburug’larning 8 ta kolleksiya va 16 ta aborigen shtammmlari olingan. Bu shtammlar yer, texnik suv, izolyatsiyalangan materiallardan ajratib olinadi. Ushbu shtammmlar suv taminlash sistemalari va kanalizatsiyalarda qo’llanuvchi polietilen va polipropilen trubalarda sinaldi. Polietilenning yuqori zichlikdagi HDPE va PE-X markasi, polipropilenning –PP, PP-RC va PP- RCT markalari olindi. Polimer materiallarining zamburug’ga chidamliligini baxolash –GOCT 9.048-89 [21] bo’yicha olib boriladi.
Tadqiqot quyidagicha olib borildi.
Iflosliklardan tozalangan sterillangan namunalar zamburug’lar suspenziyasining oziq-ovqatli muxitiga botiriladi. Shunday qilib, №1 va №2 namunalarga mikromitsetlar qoplanadi, bu uglerod ushlovchi sintetik materiallarni yagona uglerod manbai ekanligini aniqlash imkonini beradi; №;3 namunada esa uglerod manbai sifatida polimer materialdan tashqari oziq-ovqat tarkibidagi saxaroza ham bor. Ushbu namunalar mikromitset zamburug’lari uchun optimal sharoitga 28 kun ushlandi. Keyin ushbu namunalarni zamburug’ga chidamliligi 6-balli shkala bo’yicha aniqlanadi. Buning uchun mikromitsetlarning bioo`sish maydon yuzasining o’sish darajasi xisobiga olindi. Olingan natijalar 3-jadvalda keltrilgan.
3-jadval
Sintetik polimer materiallarning kolleksionli va aborigenli mikromitset shtammlariga nisbatan zamburug’ga chidamliligini aniqlash

	Zamburug’ turi	Polimer materiali
		HDPE	PE-XC/AL/PE-XC	PP	PP-RC	PP-RCT
		METODLAR
		№1/2/3	№1/2/3	№1/2/3	№1/2/3	№1/2/3
Kolleksion shtammlar
1	Aspergillus niger	0 0 0	0.1.0	0.0.0	0.0.0	1.1.1
2	Aspergellus terreus	0 0 0	0.1.0	0.0.0	0.0.0	1.1.1
3	Aureobasidium pullulans Var. pullulans	0 0 0	1.1.1	0.0.0	0.0.0	1.1.1
4	Paecilomyces varioti	0 0 0	0.1.0	0.0.0	0.0.0	1.1.1
5	Penikillum funikulosum	0 0 0	1.1.1	0.0.0	0.0.0	1.1.0
6	Penicillium ochrochloron	0.0.0	1.1.o	0.0.0	0.0.0	1.1.1
7	Scopulariopsis brevicaulis	0.0.0	1..1.1	0.0.0	0.0.0	1.1.1
8	0.0.0	0.0.0	01.0	0.0.0	0.0.0	1.1.0
O’rtcha bllar		0.0.0	0.0.0	0.0.0	0.0.0	0.0.0
Umumiy ortacha bal		0.0.0	0.0.0	0.0.0	0.0.0	0.0.0
Zamburug’-biodesruktorlarningfoiz nisbati		0.0.0	0.0.0	0.0.0	0.0.0	0.0.0
Aborigen shtammlar
1	Aspergellius flavus1	0.0.0	0.1.0	0.0.0	1.0.1	2.1.2
2	Aspergellius flavus2	0.0.0	1.0.1	0.1.0	1.1.1	1.1.1
3	Aureobasidium pullulans Var. pullulans	0.0.0	1.1.1	0.0.0	0.0.0	1.1.1
4	Paecilomyces varioti	0.0.0	0.1.0	0.0.0	0.0.0	1.1.1
5	Penikillum ochrochloron	0.0.0	1.1.0	0.0.0	0.0.0	1.1.1
6	Cladosporium linikola	0.03	2.1.2	0.0.3	1.13	2.0.3
7	Cladosporium transchelli	0.0.3	2.1.2	0.1.1	1.1.1	2.1.2
8	Penicillium citrinum1	0.0.0	1.1.1	0.1.0	0.0.0	1.1.1
9	Pnicillium citrinum 2	0.0.0	0.0.1	0.0.0	0.0.0	1.1.1
1o	Penikillum funiculosum	0.0.0	0.0.0	0.0.1	0.0.1	0.1.1
11	Penicillium fuskum	0.0.0	1.1.1	0.0.0	0.1.1	1.1.1
12	Penicillium nigricans	0.0.0	0.1.0	0.0.0	0.0.0	1.1.0
13	Penicillium notatum	0.0.0	1.1.0	0.1.0	0.1.1	1.1.2
14	Penicillium raciborckii	0.0.0	1.1.0	1.1.0	1.0.1	1.1.1
15	Penicillium rugulosum	0.0.0	0.1.0	0.0.0	0.0.1	1.1.2
16	Scopulariopsis sp.	0.0.0	1.0.1	1.0.1	0.0.0	1.1.1
Ortacha ballar	0/0/0.5	0,6/0,7 /0,7	0,2/0,4/0,4	0,4/0,4/0,4	1,1/0,9/1,3

Tajriba natijalari asosida polimer materiallarining ikkitasi PE-XC-tikilgan polietilen PP-RCT –polipropilen-rangda issiqlikka chidamli sopolimeri kolleksion shtammlar tasirida yemirilgani, qolgan namunalar esa kolleksion shtammlar tasirida biokorroziyali aktivlikka ega ekanligi aniqlandi. Aborigen shtammlari esa kolleksion shtammlariga nisbatan ancha aktiv ekanlar ; ular barcha polimer namunalarini juda yuqori balga yemiriladi . Ushbu tajribalarda kolleksion va aborigen shtammlariga nisbatan PP-RTcT- polipropilenni eng chidamsiz ekanligi ko`rsatiladi . Zamburug’ga chidamlilik tajribalari natijasida juda ham qiziq xususiyat etiborga olindi ; HDPE-yuqori zichlikli polietilen 24 ta olingan shtammlardan faqat 3 tasigina tasir qilishi aniqlandi, bular; Cladosporium linicola, Cladosporium tramsgeli va Aspergillus Fumigatus. Ushbu aborigen mikromitsetlar polimer materialini №3 metod bo’yicha, ya’ni qo’shimcha oziq-ovqat mahsuloti qo’shilgandagina biodestruksiya qilish xusussiyatiga ega bo’ladi.

Tajribalar natijasi asosida umumiy tendensiya aniqlanadi: kolleksion mikromitset shtammmlari №1 va №2 usuli bo’yicha polimer namunalariga aktiv biologik parchalanish namoyon qilishdi, ya’ni kolleksion mikromitset shtammmli mikroorganik zambrug’lari sintetik polimerlarni yagona uglerod manbai sifatida qo’llash mumkin, ya’ni ular polimerlarni biodestruksiyaga uchratadi. Oborigen shtammmlar esa faqat №3 usul orqali polimerlarni biodestruksiyaga uchratadi, ya’ni polimerlarni biodestruksiyasi faqat qo’shimcha oziq moddalar qo’shilganda sodir bo’ladi.
Mikromitsetlar ta’sirida bioparchalanishida muhitga agretsiv metobolitlarning ajralishi katta ahamiyatga egadir. Muhitga kislota ajratib, mikromitsetlar o’zlariga raqobatlardan neytral va ishqoriy muhitlarda yashovchi bakteriyalardan xolos bo’lishadi. Bundan tashqari kislotolar tekshirilayotgan namunalarni yemirib, tarkibga zamburug’ mitselyasini kirib kelishiga sharoit yaratadi. Ish davomida zamburug’larning kislota va ishqor hosil qilish xususiyatlari ham o’rganiladi. Mikromitsetlar pH=6.27 bo’lgan suyuq muhitga brom timol ko’k indikatori qo’shilib o’rganiladi [22]. pH muhitning qiymati va rang o’zgarishi bo’yicha o’rganilgan mikromitsetlar guruhlarga ajratiladi (4- jadval).
4- jadval
Kislota va ishqor hosil qilish bo’yicha mikromitsetlarni guruhlarga bo’linishi

pH qiymati	guruh	Kolleksion stammlar	Mmahalliy izolyasiya stamlari
2-3	Kuchli kislotali