Mavzu: Po‘lat Mo‘min va Qudrat Hikmatning hayoti va ijodi. Xudoyberdi

Qudrat Hikmat (1925 - 1968)

. Qudrat Hikmat bolalar uchun 1945-yildan boshlab she’rlar yoza boshlaydi. Uning dastlabki she’rlari bolalar va yoshlar gazetalarida hamda jurnallarida bosila boshladi. Qudrat Hikmat bir qancha vaqt Chirchiq shahar gazetasida ishladi. Shu
bilan birga, mehnatdan ajralmagan holda Toshkent davlat pedagogika institutida o‘qidi. 1957-60-yillarda O‘zbekiston badiiy adabiyot nashriyotida muharrirlik qildi. 60-yildan to umrining oxirigacha “Yosh gvardiya“ nashriyotida bo‘lim boshlig‘i sifatida yosh avlodga kitoblar chop etishda fidoyilik qildi.
Qudrat Hikmatning “Mening Vatanim“ (1950), „Baxtli bolalar“ (1951- 1952), “Obodlik“ (1953), “Do‘stlik“ (1954) kabi qator to‘plamlari nashr etildi. Keyinchalik “Ilonshoh va uning amaldori ari haqida ertak“ (1963), „Soatjonning soati“ (1964), „Toshbaqalar hujumi“ (1965), „Daydi bola“, „O‘g‘lim bilan suhbat“ (1970) singari kitoblari bilan u o‘zbek bolalar adabiyoti taraqqiyotiga samarali hissa qo‘shdi.
Shoir asarlarining mavzu doirasi keng va rang-barang. Turli yoshdagi kitobxonlar Qudrat Hikmat asarlarini sevib o‘qiydilar, ulardan estetik zavq oladilar. Shoir o‘z asarlarida bolalarni qiziqtirgan, ularning bilgisi, eshitgisi kelgan narsa va voqealarni ixcham, o‘ynoqi, vazn va qofiyalarda ishlaydi. Qudrat Hikmat ijodining yana bir muhim tomoni shundaki, u bolalar tilini yaxshi o‘zlashtirgan, o‘rgangan. Shuning uchun ham uning she’rlari go‘zal va yoqimli, sodda va ravon. Qudrat Hikmat o‘zining ilk she’rlaridan biri „Mening Vatanim“da mehribon ona- Vatanning ulug‘vorligini ko‘tarinki ruh bilan kuylasa, „Bog‘cha“ she’rida bolalarni shu ulkan Vatanning quchog‘iga yetaklab kiradi. Vatan degan aziz so‘zni, uning tom ma’nosini bolalarning soya-salqin, ozoda, orombaxsh bog‘chasiga ko‘chiradi. Shu yer, kichkintoylarning yurgan-turgan joyi ulug‘ Vatan ekanini uqtiradi:
O‘rtoqjon Turg‘un, Kemamiz suzar
Men bilan yurgin. Dengizchamizda.
Bizning bog‘chani Miltig‘imizning
Bir borib ko‘rgin. O‘qlari olmos.
Turli o‘yinchoq, Chegaramizga
Arg‘imchoq bizda. Dushman yo‘lolmas.
Qudrat Hikmat halol mehnatni go‘zal hayot manbayi, u bilan kishi hurmat, e’tibor orttiradi deb ifodalaydi. Shuning uchun u o‘zining kichik kitobxonlarida yoshligidanoq mehnat ko‘nikmalarini tarbiyalashni asosiy vazifa deb biladi.
„Buvimning deganlari“ she’rida o‘z mehnati samarasidan xursand bo‘lgan kichkintoylar obrazini yaratadi. Buni shoir Sanobar obrazida gavdalantiradi. Sanobar buvisi bilan pilla qurti tutadi va bu ishidan benihoya xursand bo‘ladi. Buning uchun uning sevinchi, buvisiga bo‘lgan muhabbati cheksizdir.
Shoir bu she’rida bolalarni mehnatsevarlikka, Vatan va xalq oldidagi burchni muqaddas deb bilishga undaydi. Qudrat Hikmat ijodida bolalarning ona- Vatanga bo‘lgan muhabbatlari “Mening Vatanim“, “Men tug‘ilgan kun“ kabi she’rlarida yaqqol ifodasini to‘gan. Jumladan, “Mening Vatanim“ she’rida jonajon O‘zbekistonimizning go‘zalligi, yurtimizdagi barcha xalq aka-ukaday do‘st bo‘lib, hayot kechirayotganligi misralarda aks ettirilgan:
Ko‘kday bepoyon, Boyliklarga kon, Keng paxta maydon Mening Vatanim.
Tinchlik uchun kurashga bag‘ishlab shoir „Bor bo‘lsin tinchlik“, „Yo‘qolsin urush“, „Tinchlik — obodlik“, „Tinchlik haqida qo‘shiq“ asarlarini yaratgan. Shoir
„Tinchlik haqida qo‘shiq“ she’rida: Tinchlik juda soz,
To‘kin-sochin yoz. O‘q tovushi chiqmas,
Yangrar qo‘shiq, soz, —
kabi misralar orqali bolalarning tinchlik haqidagi tasavvurini hayotiy detallar asosida kengaytiradi. Muallif tinchlikning hayotiy zarurat ekanligini yanada chuqurroq ochish uchun urush oqibatlarini kontrast tasvirlash yo‘lidan boradi va shu orqali urushga munosabat bildiradi:
Bo‘lsa-chi urush O‘t tushar har yon.
Tinch, shirin turmush, Bo‘ladi vayron...
Bu sira bo‘lmas,
Xalqlar yo‘l qo‘ymas. Tinchlik — obodlik, Hech qachon so‘nmas.
Qudrat Hikmatning „Chovkar“, „Toshbaqalar hujumi“, „Qum ostida qovunlar“, „Ilonshoh va uning amaldori ari haqida ertak“, „Ko‘milgan oltin, vaysaqi xotin va tadbirkor ovchi qissasi“, „Chirchiq farzandi“ kabi doston va ertak- dostonlarini bolalar huzur qilib o‘qiydilar va katta estetik zavq oladilar. Qudrat Hikmatning „Bobodehqon hangomasi“, „Qum ostida qovunlar“, „Toshbaqalar hujumi“ dostonlarida bolalarning kattalar mehnatiga qiziqishlari, ulardan o‘rnak olishga intilishlari yoritiladi. Oz va mazmunli umr ko‘rgan Qudrat Hikmat bolalarga bag‘ishlab yigirmadan ziyod kitob yozdi. U tamomila yosh kitobxon ishonchini oqlab, kishilar hurmatini qozondi. Buning evaziga u munosib taqdirlanib, el nazariga tushdi.
Xudoyberdi To’xtaboyev katta-yu kichik bolalarning sevimli adibi. U hоzirgi zamon o’zbek bolalar adabiyotida sarguzasht va fantastika janrlarining rivojlanishlga katta hissa qo’shib kelayotgan talantli adib sifatida kitobxonga ma’lum va mashhurdir.
Xudoyberdi To’xtaboyev l932 yilning l7 dekabrida Farg’ona vilоyatining О’zbekiston tumaniga qarashli Кattatagob qishlog’ida dehqon oilasida dunyoga keldi. Вoshqa bolalar qatori Xudoyberdi ham poda boqdi, yer chopdi, paxta terdi, xullas, qishloqda bo’ladigan hamma mehnatlarda hol-qudmt ishtirok еtib, hayot nimadan iborat ekanligini yoshligidanoq bilа boshladi.
Bo’lajak adib ikkinchijahon urushi yillarida o’qishni yig’ishtirib, dalada ketmon chopdi, xisobchilik qildi, mashaqqatli mehnat bilan suyagi qotdi. Qo’qon pedagogika bilim yurtini muvaffaqiyatli tamomlagan Х. To’xtaboyev оna qishlog’ida muallimlik qilar еkan, unda ilmga cheksiz ishtiyoq uyg’onadi. Shuning uchun ham u o’qituvchilikni tashlab, Toshkent davlat dorilfununiga o’qishga kirdi. Bu yerda Alisher Navoiy, Bobur, G’. G’ulom, Oybek, Н. Olimjon, А Qahhor asarlarini sevib o’qidi, o’rgandi.
Universitetni tugatib, Вog’dod tumanida o’qituvchilik qildi. Ilmiy bo’lim mudiri, direktorlik lavozimlarida ishlab, yoshlarni ilm-fan nurlaridan bahramand etish ishlarida faoliyat ko’rsatdi. She’riy mashqlari vaqtli matbuot sahifalarida e’lon qilina boshladi. Bu esa bo’lajak adibili markazga – Toshkentga ijodiy ish bilаn jiddiy shug’ullanishga chorlar edi. Shunday ham bo’ldi. U l958 yilda Toshkentga ko’chib keldi. «Toshkent haqiqati» gazetasiga ishga kirdi.
Х. To’xtaboyev bolalikdan to’g’ri so’z, halol, pok va mehnatsevar bo`lib o’sdi. Gazetada ishlar ekan, ba’zi nopok odamlarni ko’rib, ularning qilmishlarini hazm qila” olmadi. Bunday kishilaming sir-asrorlarini fosh etishga, el-yurt o’rtasida munofiqlaming yaramas tomonlarini оchib tashlashga qaror qildi. Bu borada unga feleton janri qo’l keldi. 1962 yilda respublikamizning otaxon gazetasi
- «O’zbekiston ovozi» ga feletonchi bo`lib ishga o’tdi. Bu yerda 300 dan ziyod feleton yozdi.
«Hadik», «Tilxat», «Оnа», «Xarakteristika», «Barvaqt aytilgan azon»,
«Domlaning uyiga o’t ketdi», «Maxsus topshiriq», “Jonginam, shartingni ayt» kabi kattalar uchun qissa va hikoyalar yozgan Х. To’xtaboyev bolalar uchun ham hikoyalar yarata boshladi. Uning «Birinchi daraxtim», «Qochoqlar»,
«Qizg’anchiq», «Dadajon, yozmang», «Kelvordim, dada», «Vali bilan Salim»,
«Shoshqaloq», «Yaxshl-yaxshl» singari о’nlаb hikoyalari yosh kitobxonlarda katta qiziqish uyg’otdi.
«Кiсhkinа rais» hikoyasining qahramoni kichkintoy o’quvchi bola. Lekin Foziljonning xatti-harakati, intilishi, paxta dalalarini sergaklik bilan kuzatishl, fikr yuritishl raislarga xos.
Foziljonning оnа zaminga, odamlarga nishаtan qiziqishl ta’sirli chizilgan. Кimsasiz, g’irt yetim bola o’z qishlog’i, atrofidagi odamlar bilan sevinib, quvonib yashaydi. O’zini ularning bag’rida erkin his etadi. Xudoyberdi To’xtaboevda yozuvchilikka ishtiyoq uyg’otgan, qobiliyatining shakllanishlda muhim rol o’ynagan, asarlariga qaytarilmas rang va jilo bеrgan narsa hayot, vaqtli matbuot, redaksiyalardagi qaynoq ijodiy mublt va qunt, chidam bilan o’qish, o’rganish, o’z ustida ishlash bo’ldi.
Hayotda tudi xarakterdagi odamlar ko’p bo’ladi. Birov уaxshilik qilaman deb уоmоnlik qilib qo’yganini о’n ham sezmay qoladi. Birov о’zini jamoat uchun g’oyat foydali odamman deb o’ylaydi, aslida esa zarnrkunanda bo`lib chiqadi. Yana birov bilar-bilmas har narsaga aralashaveradi, о’rtaga tushadi, so’z beradi, lekin baribir mеn haqman, shunday qilishim kerak deb biladi. Ana shunday kishilarga bag’ishlangan “Jonginam, shartingni ayt» qissasi Xudoyberdi To’xtaboevni hajvchi adib sifatida keng kitobxonlar ommasiga tanishtirdi.
Xudoyberdi To’xtaboyev uzoq yillar feletonchi bo`lib ishlab, kishilarning yurak dardini, hasratini qunt bilan o’rgandi. Bunday shikoyatlarga sabab bo’layotgan shaxslarning xatti-harakatlarini mufassal olishga intildi. Davrdan orqada qolgan, sarqit deb atalgan illatlar botqog’iga botgan, molu dunyoga hirs qo’ygan shaxslar haqida birtalay feletonlar yozdi. «Sariq devni minib», «Sariq devning o’limi» nоmli asarlari аnа shu faktlarni umumlashtirish asosida yuzaga keldi, desak to’g’ri bo’ladi.
Ma’lumki, hajviy qissalarimiz barmoq bilan sanarli edi. «Kalvak maxsum»,
«Toshpo’lat tajang», «Tirilgan murda», «Shum bola»dan keyin ancha vaqt Bu janrda aytarli asar yaratilmadi. Кеyingi yillarda Abdulla Qodiriy va G’afur G’ulomning an’analarini Xudoyberdi To’xtaboyev davom ettirib, bu «bo’shliq»ni to’ldirishga harakat qildi.
Xudoyberdi To’xtaboyev bolalar uchun asar yozayotgan paytda, albatta, o’z o’quvchisini ko’z oldiga keltirib yozadi. «Olti yoshli bolaga ауtaуоtgan gapingiz o’n to’rt yoshli o’smirga aytadigan gapingizdan albatta, farq qilishi kerak», deb ta’ kidlaydi u. Yozuvchining bolalar va o’smirlarga atab yozgan asarlarining qiziqarli, o’qimishli, jozibali bo’lishining asosiy sabablaridan biri ham shu. Shuning uchun ham Xudoyberdi To’xtaboyevning birinchi yumoristik-sarguzasht qissasi, bolalar hayotidan olingan «Sehrti qalpoqcha» tez orada bolalar hurmatiga sazovor bo’ldi va uni jamoatchilik juda yaxshi kutib oldi.
Yozuvchining уumоrgа moyilligi, oddiy vaziyatlardan ham kulgi chiqara olish iste’dodi ilgarigi asarlariga nishatan bu asarida yana ham chuqurroq sezildi.
«Sariq devni minib» asarini qiziqarli syujet asosiga quradi, asarning hikoyachisi –
bayonchisi qilib undagi barcha voqealarning ishtirokchisi, guvohi bo’lmish Hoshimjonni qo’yadi, tilga olinadigan voqealar uning tilidan hikoya qilinadi. Yozuvchi Hoshimjonning hikoyasi orqali uning hayot yo’li sarguzashtlarini, o’ziga xos xarakteri va psixologiyasini atroflicha оchib beradi. Shuningdek, Hoshimjon xarakterida Xo’ja Nasriddinning va xalq ertaklaridagi «tegirmonga tushsa butun chiqadigan» zukko bolalarning fazilatlari yaqqol mujassamlashganligini ko’ramiz.
«Sariq devni minib» da o’qish, ilm cho’qqilarini egallash uchun va insonning o’z orzusi, ezgu niyatiga erishish uchun barcha imkoniyatlami yaratib bergan zamonamizda yashashiga qaramay, dangasalik, yalqovlik qilgan, hayotda yengil-elpi yashashga yo’l axtargan va adashgan bolalarhoshimjonlar kulgi ostiga olinadi: Hoshimjon dehqon oilasidan chiqqan, sho’xligi olamni buzadigan bir bola. U hayotdagi ko’p narsaga mehnatsiz, qiyinchiliklarsiz oson yo’l bilan erishgisi keladi. Mehnatsiz va ilmsiz ham kishl istagan narsaga erisha olishl, katta оbro’ orttirishi mumkin, deb o’ylaydi. O’z fikrida qat’iy turgan Hoshimjon muddaosini amalga oshlrish uchun buvisi aytib bergan ertakdagi sehrli qalpoqchani izlashga tushadi, uzoq izlanishlardan. Keyin istagan ishlni Bеch qanday mashaqqatsiz bajarishga yordam beradigan sehrti qalpoqchani tashlandiq molxonadan topib oladi. Endi u o’zini orzulariga batamom erishadiganday his etadi, «Ortiqcha» fanlarni darsjadvalidan chiqarishni rad etgan direktor, har xil vazifalar berib «miyasini qotiradigan» o’qituvchilariga o’qimasdan hаm har qanday kash egasi, mashhur odam bo’la olish, ko’krak to’la nishonlar bilan shon- shuhratlar, katta obro’ga ega bo’lish mumkinligini ko’rsatib qo’ymoqchi bo’ladi va shu maqsadda sehrli qalpoqcha bilan safarga chiqadi. Shunday qilib uning sarguzashtlari boshlanadi.
Ming afsuski, sehrli qalpoqeha bu borada Hoshimjonga ko’mak berolmaydi. Sehrli qalpoqeha muhayyo etgan imkoniyatlar har safar kutilmagan ko’ngilsiz oqibatlarga оlib kelaveradi. Hoshimjonning baxti endi kulay deb turganda ishning paehavasi ehiqib qolaveradi. U davlat xo’jaligida agronom bo’lib ham, «shoirlik qilib» ham, qurilishda muhandislik qilib ham, qo’g’irehoq teartida artistlik qilib ham ko’radi, mashhur sayohatehi sifatida butun dunyoni kezmoqehi ham bo’ladi.
Lekin hamma yerda ilmining, tajribasining yo’qligi ishning paehavasini ehiqaraveradi. Hoshimjon qaerga bonnasin, qanday ish qilmasin pirovardida shannanda-yu sharmisor bo’ladi.

Uning agronomlik va muhandislik «faoliyati» jinoyatga оlib keladi, qamalishiga sal qoladi, shoir bo’laman deb rasvo bo’ladi, «ulug’ artist» teatrdan quviladi.

Qissada Hoshimjon o’z sayohati davomida qanehadan-qaneha ajoyibotlaming guvohi bo`lib, qiziq, kulgili sarguzashtlarni boshidan keehiradi. U o’qimay, mehnat qilmay, o’z ustida ishlamay juda ko’p narsalarga erishmoqehi bo’ladi, lekin u heeh narsaga erisha olmaydi. Chunki unga ilmsizligi pand beradi.
Yozuvchi Hoshimjon obrazini butun qirralari bilаn oehishga uringan. Bolalarga xos o’yinqaroqlik ham, soddaligu beg,uborlik ham, g’ururlilik, to’g’ri so’zlik, shumlik bir oz maqtanehoqlik, hatto o’mida yolg’onni ham do’ndirib yuboradigan, o’zini boshqalardan ajratib ko’rsatishga intilish odatlari, bolalarga taqlidehilik, dovyurak, ерchil va ruhiy tetiklik, xafachilik va ruhiy tushkunlikdan yiroqlik ham Hoshimjon xarakteriga xos xususiyatdir.
Xudoyberdi To’xtaboyevning «Sariq devning o’limi» sarguzasht romani uch qism (“O’rtoq polkovnik», «Sariq devni quvib», «Sariq devning o’limi уою olam guliston bo’lgani» )dan iborat. Вu roman asosida ham Hoshimjon sarguzashtlari yotadi. Кitobili o’qib uning yangi sarguzashtlaridan xabardor bo’lasiz, sehrli qalpoqcha yanа madadga keladi, ajoyib-g’aroyib karomatlar ko’rsatadi. U Hoshimjonga jiddiy masalalarda – o’g’ri, muttaham, tekinxo’rlarni fosh etishda yordam beradi.
Endilikda Hoshimjon аynаn avvalgi o’yinqaroq Hoshimjon emas, balki to’qqiz yillik maktabini bitirib, ulg’ayib, birmuneha quyulib, esi kirib, oq-qorani tanib qolgan yigitcha. Endi u o’z hayoti, taqdiri, jamiyatga foyda yetkazadigan odam bo’lib yetishi haqida jiddiy o’ylaydi, biror kash egallash haqida bosh qotiradi. Вoshida sartarosh bo’ladi. «Bilasizku, bir ishga ahd qilsam, uni оxiriga yetkazmaguncha qo’ymaydigan odatim bor. Jonimni qiynab bo’lsa ham
maqsadimga erishaman», deb shu kash orqaliodamlarga xizmat qilishga bel bog’laydi.
Keyin milisiya maktabiga kirib o’qib, uni bitirgandan so’ng milisionerlikka ishga o’tadi. Кitobdagi barcha voqea-hodisalar, sarguzashtlar Hoshimjonning аnа shu milisionerlik nuqtasidan boshlanadi, hamma gapso’zlar qahramonning shu kash-kori bilаn bog’liq holda davom etadi.
Romanda yaxshilik, ezgulik ramzi sifatida milisiya polkovnigi Salimjon, uning madadkori Hoshimjon, yomonlik, eskilik ramzi tarzida Odil battol gavdalanadi.
Ular o’rtasida tinimsiz shlddatli kurash ketadi. Odil nihoyatda makkor, u Salimjon boshlga juda ko’p og’ir savdolar solgan, uyiga o’t qo’ygan, uning yakIш- уu yolg’iz farzandining qo’liga to’pponcha tutqazgan, jinoyatga yetaklagan.
Asar pirovardida butun umri davomida xalqqa, yaxshi odarnlarga zarar yetkazish bilan shug’ullangan Odil battol va uning hamtovoqlari qonuniy mag’lubiyatga uchraydi, haqiqat, adolat, ezgulik g’olib chiqadi.
Xudoyberdi To’xtaboyev o’z romanida yulg’ichiarga, qalloblarga qarshl kurashda butun xalq bir kishiday bo’lib birlashsa, bu ishni butunlay o’z qo’liga olsa, Odil battollarga qiron keladi, ulardan nom-nishon ham qolmaydi, degan fikrni o’rtaga tashlaydi.
«Sariq devni minib» qissasi, «Sariq devning o’limi» romanining eng yaxshl fazilatlaridan biri tilining shiradorligi va o’ynoqiligidadir. Muallif bosh qahramon Hoshimjonning tilini alohida е‘tibor bilan ishlagan. Bu til nozik qochirimlarga boyligi va jonliligi, shu bilan birgа bolalar tiliga mos holda soddaligi bilan аjralib turadi. Qahramonning xarakteri uning so’zlaridan shundoqqina bilinib turadi.
Fantastik-sarguzasht janri bolalar adabiyotining eng qiziqarli janrlaridan biridir. Bunday asarlar bolalaming ongi va psixologiyasiga kuchli ta’sir ko’rsatadi, ularni o’qishga, o’rganishga, izlanishga o’rgatadi, jamiyatimizning faol quruvchilarini tarbiyalashga yordam beradi. «Qasoskorning oltin boshi» romani markazida bosh qahramon – tarixiy shaxs, xalq qasoskori Namoz taqdiri yotadi.
«Qasoskorning oltin boshl» tarixiy-biografik roman emas, shuning uchun ham
muallif Namozning hayotini batafsil yoritib berishni maqsad qilib olgan emas. Lekin adib o’rni bilan uning hayotiga doir mа’lumotlar berib borgan. Bu mа’lumotlar uning xarakterini tushunib olishda kitobxonga yordam beradi. Namoz faqat jismonan emas, aqlan ham yetuk. U haqiqat uchun qasoskor, qо’chmas, tadbirkor, ochiq ko’ngil qahramon sifatida gavdalantirilgan. U аtrofiga o’zi kabi dovyurak yigitlarni to’plab, zulmkorlarga qarshi kurashga undaydi.
Halolligi, mardligi, аdоlаtligi, yetimparvarligi uchun xalq Namozni yaxshi ko’radi va uni Go’ro’g’liga qiyos qiladi. «Go’ro’g’libek Namozboy qiyofasida paydo bо’lgan emish. Afsun o’qisa ko’zdan g’oyib bo’lib qolarmish. Undan o’q o’tmas emish, qilich chopmas emish...»
Namozning mardligi, jasorati xalq qalbida mаngu yashab kelayotganligi «Qasoskorning oltin boshi” da yaxshi chizib berilgan.
Talantli bolalar adibi Xudoyberdi To’xtaboyevning «Sir ochildi,”, «Aka uka Omonboy bilan Davronboyning qishloqqa gaz оlib kelganlari haqida jajji qissa»,
«Besh bolali yigitcha», «Shirin qovunlar mamlakatida уоki sehrgarlar jangi»,
«Mungli ko’zlar”, «Jannati odamlar” kabi yirik asarlarining yuzaga kelishl o’zbek bolalar adabiyotining yutug’i hisoblanadi. U bolalar uchun yanada o’qimishli asarlar yaratish maqsadida tinimsiz izlanmoqda.