Mavzu: plastik kartochkalarning turlari va ular bo’yicha hidob-kitoblarni amalga oshirishdagi muammolar reja

Bank kartalari bilan to'lov tizimlari tarixidan

Birinchi to'lov kartalari tizimi 1950 yilda AQShda paydo bo'lgan Diners Club bo'ldi. Xuddi shu yili tizim birinchi marta kredit kartalarini chiqardi. Shu bilan birga, kompaniya bank emas, balki har qanday vaqtda naqd pulsiz o'z xarajatlarini to'lash g'oyasiga qiziqqan odamlarni o'z ichiga olgan o'ziga xos klub edi.
Birinchi Diners Club kredit kartalari restoranlarda ovqatlanish uchun to'lash uchun ishlatilgan. Ular qog'oz edi va, aslida, egasining to'lov qobiliyatini tasdiqlovchi hujjat edi. Oyiga bir marta klub a'zolari shu tarzda to'langan hisobvaraqlar bo'yicha ko'chirma olishdi, keyin esa ular to'lanishi kerak edi.
Bank kartalarining o'zlari keyinroq paydo bo'ldi va dastlab ularni chiqarish va ularga xizmat ko'rsatishning yagona tizimi yo'q edi. Har bir bank faqat uning ichida foydalanish mumkin bo'lgan o'z kartalarini chiqardi. 1951 yilda birinchi bo'lib Nyu-Yorkdagi Long Island Bank kichik bank kartalarini chiqargan.Birinchi banklararo tizim 1966 yilda paydo bo'lgan Banklararo kartalar uyushmasi (kelajakdagi MasterCard) bo'ldi. Shu bilan birga, AQSHda American Express, Yevropada Eurocard va Yaponiyada JCB faol rivojlanmoqda.
Shu bilan birga, to'lovlarni amalga oshirish va ular haqidagi ma'lumotlarni saqlash texnologiyalari ishlab chiqildi. Qog'ozdan tayyorlangan kartalar plastik bo'lib qoldi, ularda magnit chiziqlar paydo bo'ldi, keyinroq - hisob haqidagi ma'lumotlarni saqlaydigan elektron chiplar. Tranzaktsiyalarni qayta ishlash uchun kompyuter tizimlari ishlatilgan. Internetning rivojlanishi barcha operatsiyalarni real vaqt rejimida onlayn tarzda amalga oshirish imkonini berdi.
SSSRda bank kartalariga asoslangan o'z to'lov tizimlari deyarli rivojlanmagan. Chet el kartalari faqat juda tor doiradagi odamlar uchun mavjud edi va hamma joyda ishlatilmadi. VAO Intourist va Vnesheconombank kartalarni qabul qilish va ularga xizmat ko'rsatish bilan shug'ullangan. 1988 yilda Vnesheconombank xorijiy to'lov tizimida kartani chiqargan birinchi sovet banki bo'ldi. 20-asrning oxiriga kelib, Visa va Europay (keyinchalik MasterCard-ga kiritilgan) bizning bozorda eng faol bo'lgan.
Birinchi mahalliy bank kartalari tizimi 1992 yilda Stolichny Bank tomonidan yaratilgan STB edi. Biroq, u keng tarqalmagan va endi ishlatilmaydi. 1994 yilda Oltin toj paydo bo'ldi, u yanada mashhur bo'ldi. Endi u pul o'tkazmalari bilan ko'proq tanilgan va bank kartalari unda kamroq tarqalgan.
2012 yilda MasterCard texnologiyalari asosida Sberbank tomonidan ishlab chiqilgan PRO100 tizimi paydo bo'ldi. Ushbu tizimning kartalari to'lov vositasi va shaxsni tasdiqlovchi hujjatni birlashtirishi kerak edi. Bunday vositani yaratishga urinish unchalik muvaffaqiyatli bo'lmadi va ma'lum bir tarqalishga qaramay, 2017 yilga kelib tizimning ishi qisqartirildi. U tizim bilan almashtirildi.

Tizim ishtirokchilari

Har qanday to'lov tizimining markazida ushbu tizim ishtirokchilari o'rtasidagi texnik hamkorlikni ta'minlaydigan protsessing markazi - tashkilot yoki uning bo'linmasi joylashgan. Odatda, bunday markazlar yirik banklarda tashkil etiladi. Masalan, VTB ham ularga ega. Protsessing markazi tizimda ishlashi uchun undan ruxsat va litsenziya olishi kerak. Rossiyada markaz FSB tomonidan qo'shimcha tekshiruvdan o'tishi kerak.
Boshqa muhim ishtirokchilar emitentlar - kartalarni chiqaradigan va ularga xizmat ko'rsatadigan tashkilotlar va kartalarni to'lovga qabul qilishni tashkil etuvchi ekvayerlardir. Mamlakatimizda banklar odatda emitent va ekvayerga aylanadi. Emitent kartochkalarni chiqarishga, ular bilan bog'langan hisobvaraqlarni ochishga va yuritishga majburdir. Ekvayer karta to'lovlarini qabul qilishni va bankomatlarda xizmat ko'rsatishni tashkil qiladi.
Bitta bank ham emitent, ham ekvayer bo'lishi mumkin. Turli banklar o'rtasida o'zaro hamkorlik qilish uchun kliring va hisob-kitob markazlari yaratilmoqda. Ushbu tashkilotlarning barchasi tegishli operatsiyalarni amalga oshirish uchun to'lov tizimidan uskunalar va ruxsatnomalarga muhtoj.
Nihoyat, tizimga bank kartalari egalari – ulardan foydalanuvchi jismoniy va yuridik shaxslar kiradi. Bank kartasining egasi har doim uni chiqargan emitent hisoblanadi. Bu, shuningdek, bank kartalari yordamida o'z tovarlari va xizmatlari uchun to'lovlarni qabul qilish uchun ekvayerlar xizmatlaridan foydalanadigan tashkilotlarni o'z ichiga oladi.
Barcha ishtirokchilar bosh ofis tomonidan nazorat qilinadi. U tizimda ishtirok etishning umumiy qoidalarini belgilaydi, unda qo'llaniladigan texnologiyalarni ishlab chiqishni tashkil qiladi, tovar belgisiga bo'lgan huquqlarga ega.
Rossiyada to'lov tizimlarining ishlashi "Milliy to'lov tizimi to'g'risida" gi 161-FZ-sonli Federal qonuni bilan belgilanadi. Ularning ishi Markaziy bank tomonidan nazorat qilinadi. Mamlakatda faoliyat yuritayotgan tizimlar bo'yicha barcha ma'lumotlar alohida reestrda qayd etilgan.

Ish printsipi

Kartadan foydalanganda - masalan, xaridlar uchun to'lov amalga oshirilganda - egasi operatsiyani tasdiqlaydi va ekvayer karta ma'lumotlarini o'qiydi va protsessing markaziga so'rov yuboradi. Markaz so‘rovni ko‘rib chiqadi va agar tizimda bunday karta topilsa, ma’lumotlarni emitentga uzatadi. Emitent kartochka hisobvarag‘ining holatini tekshiradi va agar ushbu hisobvaraqda yetarli mablag‘ bo‘lsa, hisobvaraqdagi kerakli miqdorni bloklaydi va protsessing markazi orqali ekvayerga tegishli so‘rov yuboradi. U to'lov faktini tasdiqlaydi, karta egasiga va xarid qilingan do'konga xabar beradi.
Keyinchalik bajarilgan to'lov operatsiyalari ro'yxati tuziladi, u ekvayer orqali protsessing markaziga uzatiladi. U toʻlovlar reestrini shakllantiradi va xabarlarni emitentlarga, ekvayerlarga va kliring markaziga uzatadi. Xabar asosida kliring markazi emitentga so'rov yuboradi, u to'lov summasini debet qiladi va uni qayta ishlash orqali ekvayerga, ekvayer esa xarid amalga oshirilgan tashkilotga o'tkazadi. Ekvayer va emitent o'z mijozlarini muvaffaqiyatli bitimlar haqida xabardor qiladi.
Boshqa operatsiyalar ham xuddi shunday tashkil etilgan, masalan, karta egalari o'rtasida pul o'tkazmalari va bankomatlardan naqd pul olish. Endi bu operatsiyalarning barchasi real vaqtda va to'liq avtomatik ishlaydi. To'lov so'rovidan pul yechib olishgacha bir necha soniyadan bir kungacha davom etishi mumkin.
To'lov tizimi doirasida barcha operatsiyalar bir valyutada amalga oshiriladi. Emitent va ekvayer har qanday valyutadan foydalanishi mumkin. Agar emitent va ekvayer bir xil valyutada ishlayotgan bo'lsa, unda qo'shimcha pul almashishning hojati yo'q. Agar ular turli valyutalardan foydalansa, u holda to‘lov yoki o‘tkazma summasi emitent valyutasidan avval tizim valyutasiga, so‘ngra ekvayerning valyutasiga o‘tkaziladi.
Misol uchun, rubl hisobiga ega bo'lgan Visa kartasi egasi Tailandda xarid uchun to'lashni xohlaydi. To‘lov jarayonida hisobdan yechib olingan summa avval dollarga – Visa’dagi asosiy valyutaga, keyin esa Tailand bahtiga almashtiriladi. Ayirboshlash kursi emitent va ekvayerning shartlariga bog'liq.
Har bir karta uchun alohida yozuv tuziladi, unda uni chiqargan emitentning nomi, tizimdagi turi va holati, egasi haqidagi ma'lumotlar va boshqa ma'lumotlar mavjud. Har bir kartaga rekord bilan bog'langan noyob raqam beriladi. Raqam har doim old tomonida bosiladi yoki bo'rttiriladi.

 

XULOSA
Bank plastik kartalari bozorining rivojlanish tendensiyasini tahlil qilish natijalari shuni koʻrsatmokdaki, davlat tomonidan qabul qilingan bir qator normativ hujjatlar ushbu toʻlov vositasining sonini, uning yordamida toʻlov aylanmasining miqdori va hajmini oshishi hamda kartali toʻlov tizimlarining infratuzilmasini rivojlanishiga zamin yaratib berdi. Xususan, Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2004 yil 24 sentyabrdagi «Plastik kartochkalar asosida hisob-kitob qilish tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida»gi 445-son qarori, Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2006 yil 3 avgustdagi "Plastik kartochkalar asosida naqd pulsiz hisob-kitob tizimini yanada rivojlantirishga oid qoʻshimcha chora-tadbirlar toʻgʻrisida"gi 433-son qarori, Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2010 yil 19 apreldagi «Bank plastik kartochkalaridan foydalangan holda hisob-kitob tizimini rivojlantirishni ragʻbatlantirish boʻyicha qoʻshimcha chora-tadbirlar toʻgʻrisida»gi 1325-son qarori, Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2010 yil 26 noyabrdagi “2011-2015 yillarda respublika moliya-bank tizimini yanada isloh qilish va barqarorligini oshirish hamda yuqori хalqaro reyting koʻrsatkichlariga erishishning ustuvor yoʻnalishlari toʻgʻrisida”gi 1438-son qarori hamda Vazirlar Mahkamasining 2014 yil 12 fevraldagi “Bank plastik kartalari asosida naqdsiz hisob-kitoblar oshirish tizimini yanada rivojlantirish va uygʻunlashtirish, хalqaro toʻlov tizimi standartlari, qoidalari va jarayonlari asosida progressiv yutuqlarni tatbiq etish chora-tadbirlari toʻgʻrisida”gi 27-son qarori respublikada plastik kartalar asosida naqd pulsiz hisob-kitoblar tizimini yanada rivojlantirish boʻyicha bosqichma-bosqich chora tadbirlarni amalga oshirishga yuridik asos boʻlib хizmat qilmokda.
Statistika raqamlarini tahlili shuni koʻrsatmokdaki, yuqorida koʻrsatilgan normativ hujjatlarning qabul qilinishi va ijro etilishi natijasida plastik kartalar bozorida yuqori darajada siljish kuzatildi. 2004 yil holatiga plastik kartalarning soni 406 mingtani tashkil qilgan boʻlsa, 2014 yil 1 yanvar holatiga kelib, 11068 mingtani tashkil qildi, bu koʻrsatkichning 27,3 marotaba oshganligini kuzatish mumkin. Shuningdek, ushbu kartalar asosida amalga oshirilgan tranzaksiyalarning hajmini tahlil etadigan boʻlsak, 2004 yili 0,1 mlrd soʻmni tashkil qilgan boʻlsa, 2014 yil 1 yanvar holatiga kelib, 16307,5 mlrd soʻmni tashkil qildi, bu esa tahlil etish davri ichida tranzaksiyalarning 163075 marotaba oshganligidan dalolat beradi.