Mavzu: O'zbekistonning iqtisodiy resurslari va ulardan samarali foydalanish Reja

2). Iqtisodiy resurslar cheklanganligi sharoitida ishlab chiqarish. Iqtisodiy tanlov.
Har qanday iqtisodiyotning bosh muammosi nimani, qancha va nihoyat kim uchun ishlab chiqarish kerakligini aniqlashdir. Bu muammoning hal etilishi iqtisodiy tanlov orqali yuz beradi. Tanlovni iqtisodiyotdagi asosiy ziddiyat, ya`ni, ehtiyojlarning cheksizligi va ularni qondirishga qaratilgan resurslarning cheklanganligi yuzaga keltiradi.
Ehtiyojlar yuksalgan sharoitda resurslarning kamyob bo`lishi ehtiyojlarning barchasini bir vaqtda qondirish imkonini bermaydi. Shu sababli ehtiyojlarning bir qismi to`la qondirilsa, boshqasi resurslar yetishmaganligi sababli chala qondiriladi, yana boshqa ehtiyojlarning qondirilishi ortga suriladi yoki umuman qondirilmaydi. Umumiylashtiradigan bo`lsak, resurslar kamyob sharoitda ehtiyojlar bosqichma-bosqich qondiriladi, ya`ni, avval ularning eng zarurlari, so`ngra nisbatan zarur bo`lmagan qismi, oxirida esa zarurat jihatdan eng pastki o`rindagilar qondiriladi. Aynan mana shu nuqtada “iqtisodiy tanlov” qoidasi amal qila boshlaydi.
Iqtisodiy tanlov qoidasi shuki, unga binoan kishilar o`z ehtiyojini qondirish maqsadida cheklangan resurslarni o`zlari uchun iqtisodiy jihatdan eng foydali bo`lgan faoliyat uchun sarflaydilar.
Tanlovga hamma boradi. Ishlab chiqaruvchi nimani va qancha ishlab chiqarishni tanlaydi, sotuvchi qaysi bozorda nimani va qanchadan sotishni, iste`molchi nimani qayerdan va qancha harid etishini, uy egasi qancha pulni hozir sarflab, qanchasini jamg`arishni tanlab oladi. Tanlov har doim muqobil bo`ladi, chunki tanlash imkoni bor. Iqtisodiyotning har bir ishtirokchisi tanlovni amalga oshirayotganda birinchidan, o`z manfaatlarini, ikkinchidan o`z imkoniyatlarini hisobga oladi. Manfaatda ehtiyoj gavdalansa, imkoniyatda resursning cheklanganligi ifoda etiladi. Kishilar mana shulardan kelib chiqqan holda muqobil tanlovga qo`l uradilar, ya`ni qiladigan tanlovning eng maqbuliga mablag` sarflaydilar. Muqobil tanlov bir ish qilish uchun boshqasidan voz kechishni bildiradi. Tanlov chog`ida voz kechilgan xatti- harakat keltirishi mumkin bo`lgan naf tanlov haqi deyiladi va bu turli ne`matlardan yoki pul daromadidan iborat bo`ladi.
Iqtisodiy resurslardan foydalanishning turli xil muqobil variantlari mavjud bo’lishi ko’zda tutilib, ulardan eng samaralisi, ya`ni jamiyat eҳtiyojlarini ancha to’laroq qondiradigan miqdorda tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish imkonini beradigan turini tanlab olishga ҳarakat qilinadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarish imkoniyatlarining mahlum chegarasi bo’ladi. Chunki, resurslar kamyob bo’lganligi sababli iqtisodiyot to’la bandlik va ishlab chiqarishning to’liq hajmida ham tovar va xizmatlarni cheklanmagan miqdorda ishlab chiqarishni ta’minlay olmaydi.
Muqobil tanlov tufayli yuzaga keladigan yo`qotishlar voz kechilgan imkoniyat yoki zimmaga tushgan harajat bo`ladi. Tanlov tufayli olingan natija u yuzaga keltirgan yo`qotishdan ko`p bo`lsa, tanlov samarali bo`lib chiqadi. Tanlovga hamma borsada, uning turlari farqlanadi. Masalan, talaba bilan ishsiz kishining, uy Bekasi bilan tadbirkorning tanlovi o`z maqsadi va usuli jihatdan farqlanadi. Talabaning maqsadi diplomli bo`lish, ishsizning maqsadi yaxshi ishga joylashib olish, uy bekasining maqsadi zarur tovarlarni arzoniga xarid etish, nihoyat tadbirkorning maqsadi ko`p foyda topish. Shunga ko`ra maqsadga erishish usullari ham farqlanadi, albatta.
Talaba o`qishga ketadigan vaqtni to`gri taqsimlash yo`lidan boradi, ishsiz serdaromad ishni qidiradi, uy bekasi tovarlari arzon bozorni xush ko`radi, tadbirkor serdaromad bizness qilish ustida bosh qotiradi. Tanlov qanday bo`lishini tushunish uchun quyidagi jadval ma`lumotlarini tahlil etamiz. Bunda korxonada mototsikl va velosiped ishlab chiqarish o`rtasidagi tanlovni ko`rib chiqamiz. (2-jadval).

Mototsikl ishlab chiqarish imkoniyati (dona).	Velosiped ishlab chiqarish imkoniyati (dona).	Tanlash tufayli olingan foyda, mln so`m.				Voz kechganlik tufayli boy berilgan foyda, mln so`m.
		mototsikl	velosiped	jami	mototsikl		velosiped	jami
50	0	250	0	250	0		300	300
45	10	225	30	255	25		270	295
40	20	200	60	260	50		240	290
35	30	175	90	265	75		210	285
30	40	150	120	270	100		180	280
25	50	125	150	275	125		150	275
20	60	100	180	280	150		120	270
15	70	75	210	285	175		90	265
10	80	50	240	290	200		60	260
5	90	25	270	295	225		30	255
0	100	0	300	300	250		0	250

Izoh: Bitta mototsiklning narxi 5 mln so`m, bitta velosipedning narxi 3 mln so`m deb olindi.
Yuqoridagi suratdan ko`rishimiz mumkinki korxona to`la quvvatda ishlasa 50 ta mototsikl yoki 100 ta velosiped ishlab chiqarishi mumkin ekan. Ammo foyda taraflama hisoblab chiqadigan bo`lsak velosipeddan olinadigan foyda mototsikldan olinadigan foydadan ko`proq ekan. Shu nuqtayi nazardan korxona uchun velosiped ishlab chiqarish foydaliroq. Mana shu iqtisodiy tanlov deyiladi.
Tanlov yuz berganda bir narsadan tamomila voz kechilib, uning o`rniga boshqasi to`laligicha tanlab olinadi, deb o`ylash xato bo`ladi. Muqobil tanlov chog`ida turli ishlarni saqlagan holda ularning nisbatini o`zgartirish ham tushuniladi. Masalan, xonadon topgan pul bir oyda 1000000 (bir mln so`m) ni tashkil etsin. Shundan 900000 so`m Tovar va xizmatlarga sarflansa, 100000 so`m jamg`arib boriladi. Bunda iste`mol sarfi 900000 so`m, jamg`arma sarfi esa 100000 so`mni tashkil etmoqda. Ularningnisbati 9:1 bo`ladi.
Xonadon hamma pulini jamg`armaga ajrata olmaydi. Chunki u bunday qaror qilsa oila och qoladi. U hamma pulini iste`molga ham sarflab yubora olmaydi. Chunki bu oilaga pul zaxirasi ham kerak. Demak xonadon har ikki harajatni saqlagan holda uning nisbatini o`zgartiradi xolos. Uning tanlovi shu yo`ldan boradi.
Muqobil tanlov sharoitida resurs ma`qul ko`rilmagan sohadan olinib, Afzal ko`rilgan sohaga tashlanadi. Shunga binoan resurs ketgan sohada ehtiyoj kamroq qondiriladi, resurs brogan sohada u to`laroq qondiriladi. Misol uchun hammasi bo`lib 10 tonna metal bor deb faraz qilaylik. Bu metal 10 dona traktor yoki 10 dona avtomobil ishlab chiqarish uchun yetadi.ehtiyoj 6 dona avtomobil va 4 dona traktordan iborat. Buni qondirish uchun resurs (metal) 6 ta avtomobil va 4 ta traktor ishlab chiqarish uchun yuboriladi. Natijada ularning nisbati 1:1.5 bo`ladi.