|
2. Qadimgi Xorazm va Baqtriya davlatlari.
Qadimgi Xorazm davlati. Mil. avv. I ming yillikning o`rtalarida mavjud bo`lib, mil. avv. VII-VI asrlardan davlat birlashmalari vujudga kelgan. Xorazm davlat birlashmasi Xorazmdan tashqari Quyi Amudaryo oqimidagi shimoliy erlar, Murg’ob vohasi va Parfiya hududlari kirgan. Gerodotning ma`lumot berishicha, «Xar tomoni adir bilan o`ralgan tekislikda qachonlardir xorasmiylar yashagan».
Qadimgi Xorazm markazlaridan biri Ko`zaliqir shahri bo`lgan. 2000 yilning 10-12 oktabr kunlari Ellikqal`ada «Xorazm sivilizatsiyasi»ga bag’ishlangan anjuman bo`lib o`tdi. Chunki 1994 yildan buyon o`zbek olimlari Avstarliya va rus olimlari (yagodin, Nezarin) bilan birgalikda arxeologik tekshirishlar olib borib, 50 gektarga teng bo`lgan Oqjahon qal`a (mil. avv. IV-III asrga oib va Toshxirman qal`a mil. avv. V asrga oid bo`lgan) qal`alarni aniqladilar. Oqjahon qal`aning Ichan va Dishan qal`alari bo`lib, podshoxlarining qarorgoxlari bo`lganligini aniqladilar. S.Tolstov ma`lumotiga ko`ra, mil. avv. VI asrda Xorazm davlatining ilk podshosi Saksafar (Shoushafar) bo`lgan. Qadimgi Xorazmning qadimgi qal`alaridan biri 1951-1957 yillarda aniqlangan Kuykirilgan qal`a bo`lgan. Bu qal`a mil. avv. IV-milodiy I asrga tegishli bo`lib doira shaklida qurilgan. Qal`aning tashqarisida 9 ta burji bo`lgan. Qal`a ichida doira shaklida 2 qavatli bino bo`lib pillapoyalari bo`lgan. 3 qator mudofaa devor bilan o`ralgan. Tashqi devorning yuqori qismida kamonchilar uchun tuynuklar bo`lgan. Qal`ada kulolchilik rivojlanib, idishlar sirtiga qizil rangdan naqsh berilgan. Ko`zalarning dastasi arslon boshli qiyofada bo`lgan. Yana birlarida sersoqol muysafid bir bosh uzumni ushlagan tasviri, yana birida taxtda o`trigan ayolning o`z chaqalog’ini bag’riga bosgani tasvirlangan. Qal`ada uzumdan ichimlik tayyorlaganlar. Qal`adan bir qo`lida uzum, ikkinchisida bog’bon pichog’i tutgan erkak tasviri topilgan. Bayram libosida tasvirlangan Naxid bir qo`lida bokal, ikkinchisida amfora (qo`sh dastali grafin) tutgani tasvirlangan. Qal`adan III asrga oid oromiy tipidagi Sharqiy Eron til laxjasida yozilgan yozuv topildi. Yozuvda Aspabadan (aspa-ot, badak-ketuvchi, ya`ni otda ketuvchi, ot ustidagi sipoxiy) so`zi yozilgan. Yana qal`adan ko`pgina ostadonlar (tobutlar) topildi. qal`ada hayot milodiy IV asrda tugaydi. Xorazm - Avesto (Xvarizam), Behistunda (Xvarazmish), yunon manbalarida Xorasmiya deyilgan. Baqtriya-Surxondaryo viloyati, Janubiy Tojikiston, Afg’onistonning shimoliy viloyatlarini tashkil etgan. Mil. avv. VIII-VII asrlarda shakllangan madaniy yurtdir. Ahamoniylar hukmronligi davrida ularga tobe bo`lgan. O`rta Osiyoda birinchi bo`lib Iskandar qo`shinlariga bo’yso`ngan. Mil. avv. III asrda Baqtriyada Yunon-Baqtriya davlati tashkil topadi.
Mil. avv. VIII-VII asrlarda bu hududda qadimgi Baqtriya podsholigi tashkil topdi. O`zbekistondagi eng qadimgi shahar bu hududda shakllangan. Keyin Kushonlar tarkibida bo`lgan. Baqtriya Avestoda Baxdi, Behistun yozuvlarida Vaqtrish, yunon-rim manbalarida Baqtriana yoki Vaqtriya deyilgan. Tekshirishlar natijasida Oltin-1, Oltin-10, Baqtra (Janubiy Baqtriyadan), Shimoliy Baqtriyadan Kuchuktepa, Qiziltepa, Talashgantepa, Bandixon yodgorliklari topildi. Ktesiyning yozishicha, (mil. avv. V asr oxiri va IV asr boshlari) Baqtriya bilan Ossuriyaga ikki o`rkachli tuyalarda lazurit qatnaganlar, deb yozadi. Yana mil. avv. VIII-VII asrlarda Baqtriyaning qudrati, shon-shuxrati, minglab shahar va qishloqlari, chorvalari haqida yozadi.
Markaziy Osiyoda ilk davlat uyushmalari dehqonchilik, chorvachilik, ixtisoslashgan hunarmandchilikning ajralishi va shahar markazlari shakllanishi asosida paydo bo`lgan va ular rivojlanishining quyidagi davrlarini aniqlash imkoniyatini yaratadi:
1. Bronza davri. Unchalik katta bo`lmagan dehqonchilik vohalari asosida ilk davlat uyushmalarining shakllanishi. Bu davr davlatchiligi jamiyatning ijtimoiy tabaqalanishini aks ettiruvchi qishloq xo`jalik jamoalarining hududiy bo`linishi, sug’orma dehqonchilik jamoalarining vujudga kelishi, ixtisoslashgan hunarmandchilikka asoslangan almashinuv va savdo-sotiqning rivojlanishi.
2. Bronza asridan temir asriga o`tish davri (mil. avv. X-III asrlar). Ilgari odamlar yashamagan joylarda yangi aholi manzilgohlarining shakllanishi (Marg’iyona misolida).
3. Ilk temir davri (mil. avv. VII-VI asrlar). Davlat uyushmalarining paydo bo`lishi bilan xarakterlanadi. Bunday davlat uyushmalarining paydo bo`lishiga va tezlashuviga ichki sabablardan tashqari tashqi ko`manchilarning xujumlari sabab bo`lgan (Shimoli - g’arbiy Eron chegaralarigacha kelgan Midiya harbiy siyosati).
Do'stlaringiz bilan baham: |
