Mavzu: O’zbek xalq pedagogikasi va islom ta’limotida ijtimoiy pedagogik

O’zbekistonda ijtimoiy pedagogikaning rivojlanishi tarixi

Ijtimoiy pedagogika fan sifatida respublikamiz mustaqillikni qo’lga kiritgandan so’ng o’qitila boshlagan bo’lsa-da, ijtimoiy tarbiya, ijtimoiy faoliyat- ijtimoiy ximoya ko’rinishida qadimiy ildizlarga ega. Ilk diniy-falsafiy (Avesto) va adabiy (Alpomish, Go’ro’g’li) manbalarda biz insonning ijtimoiy kelib chiqishi nuqtai nazaridan pedagogik qarashlarning aks etishini ko’ramiz. Keyinchalik VIVII asrlarda Markaziy Osiyo hududida islomdinining tarqalishi yangi ma’naviy, axloqiy qadriyatlarni olib keldi va ular mintaqada oila va jamiyat tarbiyasi tizimiga ta’sir ko’rsatdi. Markaziy Osiyoning arab halifaligi tarkibiga kirishi madaniy almashuv, fikr va qarashlarning erkin kurashi, o’zaro munosabatlarning shakllanishiga olib keldi. Moddiy barqarorlik va ishlab chiqarish hamda savdo rivoji ehtiyojlariga asoslangan yangi ijtimoiy-iqtisodiy holat ma’naviy va madaniy hayotning yuksalishiga, dunyoviy ilm va fanlarning gullab-yashnashiga, fors, arab, qadimgi yunon madaniyati yutuqlarini o’zlashtirishga yordam berdi.
Islomdagi ma’naviy-axloqiy o’gitlarining ijtimoiy mazmuni.
So’ngi paytlard respublikamiz olimlari xalq pedagogikasining manbalari doirasini kengaytirishni taklif qilishmoqda. “Evropa pedagogikasida tarbiya uchun zarur bo’lgan umuminsoniy xislatlarning mavjudligini tan olgan holda. YAn Amos
Komenskiy, Ushinskiy, Makarenkolarning ilmiy merosiy ahamiyatini e’tibordan chetda qoldirmay, bizda ham boshqa xalqlarda bo’lgani kabi Beruniy, Forobiy, Imom al-Buxoriy, At-Termiziy, Navoiy,Avloniy, Behbudiy, Munavvarqori kabi mashhur mutaffakkirlar borligini unutmasligimiz lozim. Bizning yoshlar ko’p yillar mobaynida ulardan, buyuk merosdan bebahra bo’lishganligi esa achinarli holdir.”.
SHuni ham nazarda tutish kerakki, bu sanab o’tilgan shaxslarning barchasi Beruniy, Farobiy va Navoiylardan tashqari bevosita islomga aloqador bo’lishgan. Imom Buhoriy (810-870) islom olamida mashhur hadisshunoslik olim hisoblanadi.
600000 hadis ichidan 7400 sahih hadisni tanlab olib, u “Al-Jome’ Sahih” kitobini yozgan, bu asar Qur’ondan keyingi o’rinda turuvchi muqaddas kitob hisoblanadi.
At-Termiziy- eng yirik musulmon olimlaridan biri, 80 tadan ko’p islom tarixi, ta’limoti, so’fiylik nazariyasiga bag’ishlangan asarlar yozgan. Uning “SHamoyili Muhammadiya” (Muhammad hayoti) asari barcha diniy o’quv yurtlarida darslik hisoblanadi. Bu yerda gap diniy manbalar-avvalambor hadislarni xalq boyligiga aylantirish haqida ketmoqda. Gap shundaki, aksariyat real hodisa va voqealar islomning paydo bo’lish davriga tegishli, biroq ularning katta qismi islomning keyingi rivojiga bog’liq. Hadislarning obro’si bilan islomda shakllanayotgan yangi tamoyillar, diniy, huquqiy, maishiy va ma’muriy amaliyotning barcha sohalari yoritilgan. Hadis shaklida islomga madaniy va g’oyaviy merosning ko’pgina turlari kirdi. Biroq hadislar Qur’on va islomdan tashqarida mavjud bo’lmaydi.
Islom monoteistik din, ya’ni uning mazmuni yagona xudo-Allohga iymon keltirishdir. Bu dinning asoschisi Muhammad (sav) hisoblanib (570-632) u ushbu dinning payg’ambari hisoblanadi. Musulmonlar o’limdan keyingi hayotga ishonishadi. Ularning muqaddas kitobi Qur’ondir.
Qur’on matni VII asrda yozilgan. Xalifa Usmon davrida Qur’on yagona kitob shakliga keltirilgan va uning boshqa barcha matnlari yo’q qilingan. Qur’on 114 suradan iborat. Oddiy musulmon Qur’onning murakkab suralarini faqatgina tafsirlar orqali tushunishi mumkin. Eng mashhur tafsirlar At-Tabariy, Zamahshariy, Baydoviy, Fahriddin, ar-Roziy, al-Qurtubiyga tegishli. Natijada sunna-Qur’onni mazmunini tushunishini boshqarish yaratilgan. Sunna oila a’zolari, qabila a’zolari orasidagi munosabatlarini tartibga keltirgan, yozilmagan axloqiy qoidalar sifatida ham qo’llanilgan. Sunna hadis shakliga ega. Hadislarni yig’ish, ularni ajratishga ko’p olimlar o’z umrlarini bag’ishlaganlar. Islomga muvofiq
Qur’on barcha musulmonlar bo’ysunishlari lozim bo’lgan muqaddas kitobdir.
Muhammad (sav) va sahobalarning hayotidagi hatto ahamiyatsiz oilaviy sunnalar ham ilohiylashtirilgan va insonlarning eng katta xohishi payg’ambarga o’xshashga harakat qilish bulgan. Bu o’xshashlik nafaqat milliy tamoyillarni qabul qilish balki marosimlar, odatlarni ham qamrab olgan. Qur’on aslida ijtimoiyhuquqiy qoidalar yig’indisi hisoblanadi. Qur’on nafaqat SHarqda balki yevropada ham nihoyatda e’zozlanadi.
VII asrning o’zidayoq islom inson hayotining barcha jabhalarini qamrab oluvchi insonning ijtimoiy huquq va erkinliklarini e’lon qildi.
SHariatning huquqiy qadriyatlari ijtimoiy xarakterga ega va quyidagi tamoyillarga asoslangan odil jamiyatni ifodalaydi:

• 
  jamiyatning barcha a’zolarini irqi, tili va diniy mansubligidan qat’iy nazar tengligi;
  
• 
  jamiyat barcha a’zolarining teng mas’uliyatga egaliklari, chunki ular bitta manbadan kelib chiqishadi;  Insonhayotivaerkinligitengligi;  Oilajamiyatningasosidir:
  

jamiyatoilanio’zhimoyasigaoladivaungag’amxo’rlikqiladi;

• 
  Boshqaruvchivaboshqariluvchilariningtengligi;
  
• 
  YAgonaAllohbarchanarsaningegasivautomonidanyaratilganlaruningbarchay aratishlarigahadyasidir. Harbirinsonbuhadyadano’zbo’laginiolishgahaqli.
  
• 
  Xalqvajamiyatgategishlibarchasiyosiy, ijtimoiyvaboshqamasalalarxalqbilanmaslahatlashibhalqilinishilozim.
  
• 
  O’ziningdunyoviyishlariuchunharkishijamiyatoldidajavobberadi.
  

Insonvama’naviyhayotgategishliishlariuchunesa-faqatginaAlloholdida;

• 
  Jamiyatningbirbo’lagibo’lmishinson, ma’ne’tilganlarnisodiretayotganshaxsgaqarshida’voqilishimumkinvash.k.
  

Islomhadislardabayonetilganengmuhiminsonhuquqlarisifatidaquyidagilarnikaf olatlaydi.

• 
  YAshashhuquqi, o’limdanso’ngesajanozao’qilishiga “Agar birortangiz birodarini kafanlasa, uni hurmat va mehr bilan qiling”, “o’liklarni urishmang, ular o’tmishlarini tugatishdi”.
  
• 
  Erkinlikhuquqi
  

“siz qachon odamlarni qulga aylantirdingiz. Axirularozodtug’ilishganedi-ku?”

• 
  Tenglikhuquqi. “arabboshqalardan, boshqalaresaarabdanustunemaslar, qorasariqdan, sariqesaqoradanustunemas.
  

Ustunlikkasazovorbo’lganinsonustundur”

• 
  Adolathuquqi
  

Islomdinibeshasosgatayanadi:

• 
  Iymon-Allohdanboshqailohyo’qva Muhammad (sav) uningrasuli.  Solat-musulmonkunidabeshmahalbajaradiganibodat (namoz).
  
• 
  Zakot-rahmdillik. Beruvchiinsonningmunosabati, u berayotganmiqdordanmuhimroqdir.
  
• 
  Ro’za, ramazonmusulmonlaruchunmuqaddasoy, chunkiaynanshuoyda Muhammad (sav) payg’ambarbo’lgan.
  
• 
  Haj-harbirimkonibormusulmonMakkaga haj safari uyushtirishilozim.
  

Tarbiyaviyvositagaegabo’lganQur’onoyatlarimuhimahamiyatgaega.
Ulardaota-onavafarzando’rtasidagimunosabathaqidabolalarnitarbiyalayotganotaonanimagaintilishihaqida, shuningdekularyetmoqchibo’lganmaqsadlar ham aniqbelgilabqo’yilgan.
Qur’onmusulmonlarhayotiningmazmunivamaqsadihaqidagiqarashlarigakattata
’sirko’rsatganvauningg’oyalarimusulmonhalqlariningmadaniyatidanchuqur joy olganlarhamdaxalqpedagogikasimanbalari-maqol, rivoyat, ertaklarvaboshqalargahartomonlamata’sirko’rsatgan.
O’sibkelayotganavlodningtarbiyasivaijtimoiyjarayonlargamoslashuvidabilim,
ungamunosabatmasalasidoimiymuammohisoblanadi. Bu
muammozamonaviysharoitdayanadakeskinko’rinishkasbetmoqda.Birtomondaniqtis odiyhayotdaro’yberayotganjarayonlarshungaolibkeldiki,
bilimsizodamlarkattapultopadiganbo’lishdi.Ularningtopganlaribilanziyolilarningma oshinitenglashtiribbo’lmaydi.Buninghammasiyoshlardabilimolishgaqiziqishpasayis higasababbo’ldi.Ulargabilimolishmoddiyvama’naviymuvaffaqiyatgarovibo’libtuyu lmayapti.
Boshqatomondanesabozormunosabatlarivaungabog’liqbo’lgantexnikaningdoimiyy
angilanishi, korxonalarorasidagiraqobat, ishsizlikyoshlardanfaqatchuqurbilimlarbalkiularningdoimiyyangilanishini ham talabqiladi.
YOshlarningbilimolishidaQur’onsuyang’ichbo’lishimumkin.Ma’lumki,
Qur’onda “ilm” so’zi 750 marta uchraydi. Agar Qur’on 780000 so’zdan iboratligini inobatga olsak, “ilm” so’zi muqaddas kitobning 1/104 qismini tashkil qilishi ma’lum bo’ladi.
Qur’on inson bilimlarini ikkiga ajratadi- diniy va dunyoviy. Diniy bilimlardunyo asoslarini, dunyo yaratilishini bilish. Bilimning bu turi inson yetishishi mumkin bo’lgan eng oliy cho’qqidir. Bu masalaga qisqa to’xtalib o’tsak.
Qur’onda bir inson ega bo’lgan dunyoviy bilim haqidagi oyatlarni uchratamiz. U badanning uch a’zosi-ko’z, quloq va yurak bilan qo’lga kiritildi.
Endi esa Qur’on qoidalari hadislarida o’z rivojini topishini ko’rib chiqamiz.
F.Rouzental to’liq hajmda Imom Buxoriyning “as-Sahih” asarini tahlil qilib chiqqan va ularda bilimlarga tegishli quyidagi g’oyalarni topgan:

• 
  Bilim talab qilish jannatga yo’lochadi;
  
• 
  Bilim faqatgina o’qish orqali qo’lga kiritiladi;
  
• 
  insonrahbarbo’lishidanoldinbilimlibo’lishikerak;
  
• 
  ayollarnio’qitishgaruhsatberilgan;
  
• 
  ilmvaolimlarningyo’qolishidunyoningoxirigayetganinibildiradi.
  

Boshqamashhurhadisto’plamlari ham islomuchunbilimvafanlarnaqadarqadrliekanliginibildiruvchig’oyalaruchraydi:

• 
  olimlarmo’minlardanshunchalikustunlarki, to’liqoyqanchayulduzlardanustun.
  
• 
  olimlaro’zlaridankeyinpulemas, bilimqoldiruvchivorislardir.
  

HarbiralohidashaxsningijtimoiylashtirishmunosabatibilanQur’onninghayotvai nsonmehnatiganisbatanbo’lganmunosabatihaqidagig’oyalariningaloqasi bor. UzoqyillardavomidadaxriylaradabiyotlariQur’onvashariat “mehnatahamiyatinikeskinkamsitishadivajamiyatniislohqilishgaqaratilganfaolvabu nyodkorfaoliyatniinkoretishadi” “islomninghayotganisbatantashvishsifatidagi, mehnatniAllohqarg’ishidaqolganganisbatanbo’lganmunosabati,
shuningdekesaruhoniylarningyaqindaqismatkunikelishinihoyatdareaksiondiniyyo’n alishlarningpaydobo’lishigasababbo’ldi deb ta’kidlashardi.
Islomshunoslarningtadqiqotlariesaislomninginsonhayotivamehnatiganisbatanu mumano’zgachamunosabatidalolatbermoqda. Qur’onboyliklarniqoralaydi, biroq u barchaboylikniemas, balkiXudoqismatnimusulmonningfarzlariniunutishgachorlovchiboylikniqoralaydi.
Agar boylik din nuqtainazaridanhaloltopilganbo’lsavazakotiberilsauniislomqonuniyhisoblaydi.
Qur’onharakatsizlikni ham qoralaydi.U ham dunyoviy ham diniyishlardagifaolkishilarniyoqlabchiqadi.
Hadislarning pedagogik taxlili bu manbaning ta’lim-tarbiyaviy ahamiyatga ega bo’lgan eng muhim mazmuniy yo’nalishlarini aniqlash imkonini berdi:
-“go’zal xulq sohibi-u insonlarning bir-biriga ishonchini tug’diradi;
-o’zxatolarining tan olinishixalqningbuyukligidandalolatberadi;
-o’zfikrinibildirishdagijosuslik-
insonkuchiningifodasidir.O’zfikrinibildirmaslikesashariatvasog’lomfikrlashganisba tannorozilikalomati;
-
o’zfarzinitushunishvaunimajburiysizbajarishinsondayaxshihislatlarpaydobo’lishiga olibkeladi; insonningo’zVatani, do’stlari, xalqioldidamajburiyatinibajarishiinsontarbiyalanganliginingko’rsatgichi;
-hayotdavaqtniqadrigayetish-
insonningvajamiyatningrivojlanishiningasosiyshartidir;
-sabrqilishbaxtsizlik, ehtiyoj,
kasalliklarniyengishgayordamberuvchihislatlar.Muvaffaqiyatgaerishishuchunaqlda ntashqarisabr ham talabqilinadi;
-o’zigaishonch-rivojlanishperspektivasidir. Agar o’sibkelayotganavlodbuxislatdanmahrumbo’lsa, millatfalokatgagiriftorbo’ladi; -insonni farishta darajasiga ko’taruvchi hislatdir. Undan maxrum bo’lgan kishida asl sevgi bo’lishi mumkin emas. Ichkilikbozlik, faxsh, zino-buning hammasi irodasizlikdir. Bunaqa insonlar atrofdagilarga, o’z xalqiga zarar keltiradi; -chuqurfikryuritish-insonningaqliyvoyagayetganlikalomatidir;
-kimo’zo’tmishiniyo’qotsa-uningkelajagiyo’qdir.
Qariyalarninghikmatlariniunutganyoshavlodiymonni ham unutadivashundayovuzlikyaxshilikustidang’alabaqozonadi.
Foydalanilganadabiyotlar:

1. 
   Karimov I.A. «Tarixiyxotirasizkelajakyo’q». Toshkent. SHarq, 1998 yil.
   
2. 
   Karimov I.A. «Vatansajdagohkabimuqaddasdir». Toshkent. 1998 yil.
   
3. 
   Razzoqov H., T.Mirzaev, O.Sobirov
   

«O’zbekxalqog’zakipoetikijodi». Toshkent. O’kituvchi, 1980 yil.

4. 
   Qurboniyozova Z. «Dostonlarvositasidamilliyo’zliknianglash».
   

Toshkent. Tilvaadabiyot, 2001 yil.

5. 
   Jalilov T. «An’analarhayotsabog’i». Toshkent. O’zbekiston, 1992 yil.
   
6. 
   Hoshimov K. Pedagogikatarixi.
   
7. 
   Jumaniyozova R. Xalqijodi. Toshkent. O’zbekiston, 1989 yil.
   

INTERNET SAYTLAR

1. 
   www.bilim.uz.
   
2. 
   www.edu.uz - Vazirlik sayti
   
3. 
   www.ziyo.edu.uz - Vazirliksayti
   
4. 
   www.ziyonet.uz