Mavzu: O`zbek tilida so`z turkumlari tasnifi masalalari

Muayyan va mavhum ot. Muayyan ot quyidagi LMTga ega:

1. 
   Modda nomi: [oltin], [kumush], [qum], [suv].
   
2. 
   Shaxs tavsifi nomi: [yigit], [chol], [o‘zbek], [tojik], [cho‘loq], [kasal], [ota], [ona].
   
3. 
   Buyum nomi: [qalam], [kitob], [cho‘mich], [kosa], [gilam], [sholcha].
   
4. 
   O‗simlik nomi: [daraxt], [buta], [o‘t], [jiyda], [ildiz].
   
5. 
   O‗rin-joy nomi: [qishloq], [shahar], [sahro], [adir].
   
6. 
   Miqdor nomi: [misqol], [tonna], [botmon], [chaqirim].
   
7. 
   Tashkilot va muassasa nomlari: [maktab], [idora], [do‘kon], [bozor].
   
8. 
   Vaqt-payt nomi: [kun], [fasl], [tong], [kecha] .
   

Bu har bir LMT o‗z ichida bir necha lug‗aviy-ma‘noviy guruh (LMG) ga bo‗linib ketadi. Masalan, shaxs tavsifi nomi quyidagi LMGga ajraladi:

1. 
   Shaxsni yosh jihatdan tavsiflovchi LMG: [chol], [qari], [o‘smir], [o‘spirin].
   
2. 
   Shaxsni qarindoshlik jihatdan tavsiflovchi LMG: [opa], [ona], [singil], [egachi], [buvi].
   
3. 
   Shaxsni kasb jihatdan tavsiflovchi LMG: [ishchi], [dallol], [dehqon], [suvchi], [mirob].
   
4. 
   Shaxsni istiqomat jihatdan tavsiflovchi LMG: [qishloqi], [toshkentlik], [shaharlik].
   
5. 
   Shaxsni tashqi belgilari jihatdan tavsiflovchi LMG: [bukri], [novcha], [pakana].
   
6. 
   Shaxsni ruhiy holati jihatdan tavsiflovchi LMG: [jinni], [ovsar], [dovdir], [ezma].
   
7. 
   Shaxsni ijtimoiy jihatdan tavsiflovchi LMG: [boy], [kambag‘al], [xasis], [ziqna].
   

Boshqa LMT ham shunday LMGga bo‗linadi. Masalan, «Hayvon nomi» LMTsi LMG lari: «qoramol» LMG, «ot» LMG, «qo‗y» LMG, «echki» LMG, «it» LMG, «eshak» LMG, «tovuq» LMG va h.k. [ 14 ]

Muayyan ot LMG lari nisbatan barqaror va o‗ta keng, deyarli cheklanmagan va o‗zgaruvchan qurshovdan iborat. LMG markazidagi leksemalar o‗zaro giponimik, partonimik, graduonimik, funksionimik, ierarxionimik munosabatlarda yashaydi. Masalan, [daraxt] leksemasi quyidagi jins-tur munosabati: [qayin], [tol], [o‘rik], [terak], [majnuntol], [archa]. Funktsionimik asosda tuzilgan LMG ancha oz: [qalam], [ruchka].

Ot morfologik o„zgaruvchi so„z sifatida o‗ziga xos morfologik paradigmalarga ega. Son va subyektiv baho shakllari otning asosiy tasniflovchi grammatik shakllari hisoblanadi.

Ot turkumida sintaktik kategoriyalar keng qo‗llanishga ega. Xususan, КК va EК voqelanishi uchun bu turkumda cheklanmagan imkoniyat mavjud. Ammo unda kesimlik kategoriyasining voqelanishi nisbatan chegaralangan.

Sifat va uning UGMsi. Asosan predmetning, qisman harakatning belgisini bildiruvchi darajalanuvchi so‗z sifat deyiladi: qora qalam, oq ko’ylak, yaxshi gapirmoq.

Boshqa so‗z turkumi ham belgi ifodalaydi. Ammo sifat barqaror va turg‗un belgi ifodalashi jihatidan ulardan ajralib turadi. Masalan, Gul – qizil deganda turg‗un (statik) belgi, Gul qizardi deganda esa o‗zgaruvchi (dinamik) belgi namoyon bo‗lgan. Sifat anglatadigan belgi boshqa turkum anglatadigan belgidan xususiyati bilan farqlanadi. Masalan, qizg‘ish – qizil – qip-qizil. Boshqa turkum anglatuvchi belgida esa bunday xususiyat yo‗q. Shu asosda sifatning UGMsini

«asosan predmetning, qisman harakatning belgisini bildirib, gapda asosan sifatlovchi aniqlovchi, ba‘zan kesim, ayrim hollarda hol vazifasida kelish» ko‗rinishida tiklash mumkin.

Belgi tushunchasi o‗z ichiga rang-tus, hajm-shakl, xarakter, vazn, maza kabini qamrab oladi. Belgining xususiyatiga ko‗ra sifat ikkiga bo‗linadi: asliy sifatlar va nisbiy sifat.

Sifat LMGlari. Darslik va qo‗llanmalarda sifatning 9 ta LMGsi ajratiladi: 1.Xususiyat bildiruvchi sifat. 2.Holat bildiruvchi sifat. 3.Shakl bildiruvchi sifat.

4. 
   Rang-tus bildiruvchi sifat. 5.Maza-ta‘m bildiruvchi sifat. 6.Hid bildiruvchi sifat. 7.O‗lchov bildiruvchi sifat. 8.O‗rin bildiruvchi sifat. 9.Payt bildiruvchi sifat.