Mavzu: O`tkir Hoshimov hikoyalarining lingvopoetik tahlili

go’shtga  aylanib  ketgan  oyoqlari  ko’z  o’ngimga  keladi-yu,  indamay  chiqib 

ketaman. (17-b.) 

Uning katta-katta oyoqlari qip-qizil go’sht bo’lib ketgan, negadir lozimining 

pochasini qayirib olgan, to’pig’igacha qoplagan tuklariga kir qor yopishib qolgan 

edi. (64-b.) 

Goho  sutdek  oydin  kechalari  hovli  o`rtasidagi  supadami,  chorpoyadami 

yotganinggizda, birdan uyg`onib ketasiz. (“Uzun kechalar”43-b) 

Ko’cha  chetida  uch  yoshlardagi  bola  yerga  dumalab  tajanglik  bilan 

chinqirar, oppoq ko’ylagi, ishtonchasi qora tuproqqa belangan edi. (21-b.) 

Ba’zi holatlarda sifat qo’llanmasa ham belgisi anglashilib turadigan ot so’z 

turkumiga oid so’z oldidan ma’noni kuchaytirish uchun sifat qo’llanadi: 

Tamom bo`ptiku! Rangi dokadek oppoq… Soqol-mo`ylovi o`sgan… (65-b) 

 

---

Yozuvchi tomonidan kichik hajmni ifodalovchi so’zlarga ham kichraytirish 

qo’shimchasi qo’shilib ekspressivlik kuchaytirilgan holatlar uchraydi: 

Hotam-xasis  negadir  iljayadi.  Qoshiqdekkina  yuzidagi  ajinlar  qat-qat 

bo`lib ketadi. (67-b)  

Umuman,  yozuvchi  –gina  qo’shimchasidan  samarali  foydalanib  bu 

qo’shimcha orqali ta’sirchanlikni oshirishga erishgan o’rinlar talaygina. 

Yozuvchi  sifat  anglatayotgan  belgini  kuchaytirish  uchun  o’xshatishdan 

foydalanib,  sifatlar  oldidan  o’xshatilayotgan  predmetni  qo’llagan  va  bu  bilan 

badiiylikni ta’minlashga erishgan: 

Har qanday fikr nutqda ifodalanar ekan, so’zlovchi faqat muayyan axborotni 

tinglovchiga  yetkazishnigina  emas,  balki  bu  fikrning  tinglovchiga  qay  darajada 

ta’sir  etishini  ham  deyarli  hamisha  e’tiborda  tutadi.  Shuning  uchun  nutqning 

ifodaliligi, ta’sirchanligini, ya’ni ekspressivligini ta’minlovchi vositalarga malakali 

so’zlovchi  yozuvchi  doimo  diqqat  bilan  qaraydi.  Ma’lumki,  til  ekspressivlikni 

ifodalashning  xilma-xil  imkoniyatlariga  ega.  Bunday  imkoniyatlarning  kenglik 

darajasi  tilning  boyligini  ham  ko’rsatadigan  o’ziga  xos  o’lchovlardandir. 

Tilshunoslikda ekspressivlikni til taraqqiyotining harakatlantiruvchi kuchidir degan 

fikr  ham  mavjud.  Til  haqidagi  fanda  tilning  kommunikativ  va  yana  boshqa 

vazifalari  qatorida  uning  ekspressiv  vazifasi  ham  alohida  ajratiladi.  Albatta,  bu 

vazifa, ayniqsa, badiiy matnda yanada katta ahamiyat kasb etadi

34

. 

O’tkir  Hoshimov  asarlarida  ekspressivlikni  ifodalashda  sintaktik 

birliklarning  ham  maxsus  o’rni  bor.  Masalan,  asarlarida  adib  ritorik  so’roq 

gaplardan  unumli  foydalangan.  Ma’lumki,  ritorik  so’roq  gaplar  sof  so’roq 

ifodalamaydi, ya’ni bu turdagi gaplarda so’zlovchi uchun biror noma’lum bo’lgan 

voqea-hodisa  haqida  bilish  istagi  bo’lmaydi.  “...  ritorik  so’roq  gap  javob  talab 

qilmaydi  va  mohiyatan  darak,  shaklan  so’roq  gap  hisoblanadi.

35

” Gap grammatik 

                                           

34

 Jamoliddinova D. Parantez birliklarning ekspressiv sintaksisdagi o’rni // Til tizimi va nutqiy faoliyat. Respublika 

ilmiy-amaliy anjumani materiallari. – Samarqand, 2010. 98-b.    

35

 Sayfullayeva R., Mengliyev B., Boqiyeva G., Qurbonova M., Yunusova Z., Abuzalova M. Hozirgi o’zbek adabiy 

tili. –Toshkent: Fan va texnologiya, 2009. 382-b. 

---

jihatdan so’roq shaklida bo’lsa ham, tinglovchidan tegishli javob talab qilinmaydi. 

Ritorik  so’roq  gaplarda  xuddi  darak  gaplardagi  kabi  voqea-hodisalar  haqidagi 

tasdiq  yoki  inkor  tarzida  hukm  ifodalanadi.  Ritorik  so’roq  gap  xuddi  darak  gap 

kabi  axborot  tashish  vazifasini  bajaradi.  Farqi  shundaki,  ritorik  so’roq  gaplarda 

emotsional-ekspressivlik xususiyati yuqoriroq bo’ladi.  

Men  aytaman...  Aytamanu  o’ylayman:  onaning  yosh-qarisi  bo’ladimi? 

Mehrning yosh-qarisi bo’ladimi? Shafqatning-chi? Sadoqatning-chi? (8-b.)  

Bechora onam! O’sha iztirobli afsonani aytayotganingda inidan mo’ralagan 

qaldirg’och bolasidek ko’rpadan bosh chiqarib yotgan besh bolang bir-biri bilan 

inoq bo’lishini shunchalik xohlaganmiding! (10-b.)