Mavzu: O`tkir Hoshimov hikoyalarining lingvopoetik tahlili

xotinning o`z izzat-nafsini himoya qilishga urinayotganini tushunadigan bironta 

odam topilmasa? (“Uzun kechalar” 37-b.) 

Ritorik  so`roq  gaplar  nutqiy  aloqa  vazifasiga  ko`ra  darak  mazmunni  yoki 

buyruq mazmunni ifodalaydi.Ammo nutqda bunday gaplarni oddiy darak gap yoki 

buyruq  gap  holida  qo`llab  bo`lmaydi.  Agar  ritorik  so`roq  gap  oddiy  darak  yoki 

buyruq gap tarzida qo`llansa, so`zlovchi fikridagi emotsional-ekspressivlik yuzaga 

chiqmaydi.  

Emotsional gap. So`zlovchining o`ta xursandlik yoki o`ta xafalik holatlarini 

yoki  qahramonning  his-hayajonini,  voqea-hodisaga  emotsional  munosabatini 

ifodalovchi  gaplar  emotsional  gaplar  hisoblanadi.  Emotsional  gaplar  tarkibida 

maxsus ijobiy va salbiy bo`yoqdor so`zlar (chehra, o`ktam, tabassum, turq, qo`pol, 

tirjaymoq  kabi)  mavjud  bo`ladi

62

.  Bunday  so`zlar  orqali  qahramon  ruhiyatida 

kechayotgan  sevinish,  qo`rquv,  g`azab  kabi  psixologik  jarayonlarni  hamda 

yozuvchining  tasvir  obyektiga  nisbatan  subyektiv  munosabatini  bilib  olamiz. 

Emotsional gaplar tarkibida ijobiy va salbiy bo`yoqdor so`z va iboralar, his-tuyg`u 

ifodalovchi  undovlar  (oh,  voy  sho`rim,  eh  attang,  bay-bay-bay  kabi),  munosabat 

                                           

61

 O`sha kitob 49-bet. 

62

 Yo`ldoshev M. Badiiy matn va uning  lingvopoetik tahlili asoslari. – Toshkent: Fan, 2006. –B. 59. 

 

 

---

ifodalovchi undalmalar qatnashadi. Boisi, ular nutqning yanada ta’sirchanligini va 

ekspressivligini  oshirishga  xizmat  qiladi.  O`tkir  Hoshimov    hikoyalarida  ham 

emotsional  gaplar  o`z  o`rniga  ega  bo`lib,  adib  hikoyalarida  emotsional  gaplardan 

foydalangan. 

Qizning  allaqayeri  chindan  ham  Natashenkaga  o`xshab  ketardi.  Bo`y-

bastimi, oppoq yuzimi… Yo`-o`q! Natasha bunaqa  qiltiriq emas, rangi ham zahil 

emas, sog`lom, o`ktam … 

63

.    

Bu  nutqiy  parchalarda  emotsional-ekspressiv  so`zlar  orqali  emotsional  gap 

hosil  qilinganida  biz  adibning  tasvir  ob’ektiga  nisbatan  sub’ektiv  munosabatini 

aniqlashimiz  mumkin.  Shuningdek,  emotsional  gaplar  maxsus  undov  so`zlar 

vositasida ifodalanganligini ham kuzatish mumkin.  

– Bir nimani so`ramoqchimisiz? – dedi qizga tikilib. Shu ondayoq xayoliga 

yana o`sha fikr keldi. “Chiroyli qiz. Kim bilsin, aqli qanaqaykin. Ko`pincha qizlar 

o`zining  go`zalligini  payqasa,  aqlini  ishlatmay  qo`yadi-ku…”  (“Uzun  kechalar” 

32-b.) 

Bu  parchada  chiroyli  va  go`zal  so`zlari  gapda  o`ziga  xos  emotsionallikni 

hosil qilmoqda.  

Umuman,  O`tkir  Hoshimov  asarlarida  emotsional  gaplardan  juda  o`rinli 

foydalangan  va  bunday  gaplar  o`quvchining  adibning  tasvir  ob’ektiga  nisbatan 

sub’ektiv munosabatini aniqlashi uchun muhim manba sifatida xizmat qiladi.