Mavzu: O`tkir Hoshimov hikoyalarining lingvopoetik tahlili

chiroyli 

va 

go`zal

  so`zlari  gapda  o`ziga  xos  emotsionallikni 

hosil qilmoqda.  

Umuman,  O`tkir  Hoshimov  asarlarida  emotsional  gaplardan  juda  o`rinli 

foydalangan  va  bunday  gaplar  o`quvchining  adibning  tasvir  ob’ektiga  nisbatan 

sub’ektiv munosabatini aniqlashi uchun muhim manba sifatida xizmat qiladi. 

 

 

 

 

 

 

 

                                           

63

 O`sha kitob. 102-b.  

---

 

3.2 Troplarning hikoyalardagi o`ziga xos xususiyatlari.  

 

Ekspressivlikni  leksik  usulda  ifodalash  deganda  hissiy-bo`yoqdorlikning 

leksik  birliklar  yordamida  ifodalanishi  tushuniladi.  Kishilar  orasida  muhim  aloqa 

vositasi  bo`lgan  til  nominativ,  kommunikativ  va  ekspressiv  vazifalarni  bajarish 

qudratiga  ega  bo`lgan  murakkab  hodisadir.  Tilning  nominativ  va  ekspressiv 

funksiyasiga  ega  ekanligi,  til  elementlarida,  ayniqsa,  so`zda  o`z  aksini  topadi.

64

 

Ma’lumki,  tilning  boyligini    faqatgina  uning  leksika  sohasidagi  so`zlarning  ko`p 

bo`lishi belgilamaydi. Tilning boyligini so`zlarning son jihatdan ko`pligi bilan bir 

qatorda  ularning  xilma-xil  ma`nolarga  egaligi,  eng  nozik  ma`no  ottenkalarini 

ifodalashi,  sinonimik  so`zlar,  rang-barang  stilistik  xususiyatlar  ham  ifodalaydi 

(yoki  belgilaydi).  Ekspressiv-emotsionallikni  ifodalovchi  troplar,  stilistik 

sinonimlar, ayrim uslubiy chegaralangan leksik qatlam va frazeologizmlar asosida 

yuzaga keltirish mumkin. 

Trop  qo`llash  badiiy  nutqda  yangi  mazmundagi  yangi  so`z  birikmalarini 

vujudga  keltiradi.  Nutqni  boshqacha  ifodalangan  yangi  fikr  bilan  boyitadi, 

notiqning  ma`lum  hodisaga  munosabatini  bildirish  yo  baho  berish  uchun  qulay 

imkon yaratadi

65

.  

So`z ma`nolarining turli usullar yordamida yangi ma`noga ko`chishi troplar 

deyiladi. So`z yoki so`z birikmalari turli usullar orqali yangi ma`noga ko`chiriladi. 

Shunga  ko`ra  troplarning  xilma-xil  usullari  mavjud:  metafora,  metonimiya, 

sinekdoxa, epitet, allegoriya, ironiya, mubolag`a, litota kabi.  

Badiiy  nutqda  troplarni  qo`llash  yangi  mazmundagi  so`z  birikmalarini 

vujudga  keltiradi.  Ular  so`zlovchining  ma`lum  hodisaga  munosabatini  ifodalash 

                                           

64

 Haydarov A. Konnotativ ma’noning nutqda voqelanishi // Til tizimi va nutqiy faoliyat. Respublika ilmiy-amaliy 

anjumani materiallari. – Samarqand, 2010.  98-100-betlar. 

 

65

 Abdullayev A. O’zbek tilida ekspressivlikning ifodalanishi. - Toshkent: Fan, 1983. – B. 22. 

---

yoki  baho  berish  uchun  imkoniyat  yaratish  bilan  birgalikda,  nutqni  o`zgacha 

tarzdagi yangi fikr bilan boyitadi. 

Tropning  biz  yuqorida  sanab  o`tgan  usullaridan  tashqari  obrazlilik, 

emotsionallik, ekspressivlik uchun xizmat qiladigan o`xshatish-ifoda ham mavjud.  

O`xshatishlar. 

O`xshatishda  ham,  tropning  deyarli  barcha  ko`rinishlarida 

ham o`xshatish g`oyasi asos bo`ladi. Biroq o`xshatish bir xususiyati bilan tropdan 

farqlanadi:  o`xshatish  va  troplarda  ham  o`xshatish  g`oyasi  asos  bo`lsa-da,  trop 

turlarida o`xshatish belgilari qisqa ifodalanadi, o`xshatish ifodada bu belgilar to`liq 

ifoda etiladi. Qolaversa, troplarda o`xshatishni ifodalovchi –day, -dek, kabi, xuddi, 

yanglig`,  go`yo,  misli  singari  til  vositalari  ishtirok  etmaydi.(tulki  odam-metafora, 

tulkidek ayyor odam)  

O`xshatish ifoda quyidagi to`rt elementdan iborat: 

1) o`xshagan narsa 

2) o`xshatilgan narsa 

3) o`xshash sifat 

4) o`xshashlikni ifodalovchi til vositalari 

O`xshatish  ifodasi  matn  ichida  amalga  oshadi.  Chunki,  shoir  va 

yozuvchilarning ba’zilari bir predmet yoki voqea-hodisani biror bir predmet yoki 

voqea-hodisaga  o`xshatsa,  ikkinchi  bir  yozuvchi  yoki  shoir  o`sha  predmet  yoki 

voqea-hodisani ikkinchi bir predmet yoki voqea-hodisaga o`xshatadi. 

Goho  sutdek  oydin  kechalari  hovli  o`rtasidagi  supadami,  chorpoyadami 

yotganinggizda, birdan uyg`onib ketasiz. (“Uzun kechalar”43-b) 

Manbalarda  o`xshatishni  hosil  qiluvchi  vositalar  ikki  guruhga  ajratilgan

66

: 

leksik  vositalar  hamda  grammatik  vositalar.  Leksik  vositalarga  quyidagilarni 

kiritishimiz  mumkin:  kabi,  singari,  qadar,  yang`lig`,  bamisoli,  bamisli,  misoli, 

misli, monand, xuddi, naq, go`yo, teng, o`xshatmoq, eslatmoq, aynan kabi. 

                                           

66

 Karimov S. Badiiy uslub va tilning ifoda tasvir vositalari. – Samarqand, 1994. – B. 18. 

 

---

-day,  -dek,  -dayin,  -namo,  -simon,  -ona,  -omuz,  -cha,  -larcha,  -chalik,  -

chasiga kabi qo`shimchalar esa grammatik vositalarni tashkil etadi. 

Hotam-xasis  negadir  iljayadi.