Mavzu: O’simlik hujayrasining tuzilishi reja: I. Kirish: II. Asosiy qism: i-bob. O’simlik hujayrasining tuzilishi

MAVZU: O’SIMLIK HUJAYRASINING TUZILISHI

Reja:

I.KIRISH:……………………………………………………………2-3

II.ASOSIY QISM:

I-BOB. O’SIMLIK HUJAYRASINING TUZILISHI.

1. O’simlik Hujayra haqidagi ta`limot asoslari………………………. 4-6

2. O’simlik Hujayrasi va uning qismlari. ……………………………7-9

II-BOB. Hujayraning bo`linish hodisasi

3. Hujayraning bo`linish hodisasi……………………………………10-14

4. Fermentlar, vitaminlar, antibiotik va fitonsidlar………………….15-17

5. Hujayraning kimyoviy tarkibi…………………………………….18-32

III.XULOSA……………………………………………………….33-35

IV.FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………36

V.ILOVALAR

KIRISH

Angiliyalik fizik Robet Guk o`zi takomilashtirgan mikroskop bilan 1665 - yilda o`simlik hujayradan iborat ekanligini kashf etdi.

XIX asrning birinchi yarimidagina hujayrada yadro, protoplazma borligi aniqlandi. XIX asrning oxirida S.G. Navashin gulli o`simliklarda qo`sh urug`lanish hodisasi borligini kashf etdi.

Biz endi yuksak va tuban o`smiliklar organlarining hujayralardan iborat ekanligini, ya`ni ichi yarim suyuq modda bilan to`lgan, bir - biridan pishiq to`siq bilan ajralgan, ko`pi o`z to`sig`i orqali suyuqlikni o`tkazadigan juda mayda alohida pufakchalar yoki hujayralardan iborat ekanligini bilamiz. Bu hujayralarni ko`rishda mikroskopdan foydalaniladi. Yirik hujayralarni masalan: pishgan olma, tarvuz, ildiz tukchalari, paxta tolasi hujayralarini ko`z bilan ko`rsa bo`ladi. Yorug`lik mikroskopida 2000 marta kattalashtirib ko`rsatsa, elektron mikroskopida 200000 marta kattalashtirib ko`rish mumkin.

Yorug`lik mikroskopida hujayraning quyidagi qismlari 1. Sitoplazma. 2. Hujayra shirasi - vakuola. 3. Po`sti. 4. Yadrosi ko`rinadi.

Elektron mikroskopda esa membrana, teshikcha (porasi), yadrocha, mitoxondriya, endoplazmatik to`r, plastidalar, vaukola, Gol`dji apparati, ribosomalar ko`rinadi. O`simlik hujayrasi o`z ichidagi suyuqlikni o`rab olgan po`stiga ko`ra, ma`lum shaklda bo`ladi, shakli jihatidan hujayra parenxima va prozenxima hujayralariga bo`linadi. Parenxima hujayra uzunligi, kengligi, balandligi taxminan bir xil. Prozenximali hujayralar ikki tomoni uchlangan uzunasiga cho`zilgan bo`ladi.

Sitoplazma va yadro hujayraning asosiy elementlaridir. O`simlik hujayrasidan bundan tashqari plastidalar, mitoxondriya, ribosoma va boshqa elementlar bor. Bu organoidlarning yig`indisi protoplast deyiladi.

Yadrosiz ko`k yashil suv o`tlari va bakteriyalar. Yadro o`rnida uning vazifasini bajaruvchi DNK (dizeksiribonuklein kislota) uchraydi. Hujayra organelalaridan tashqari sitoplazmada hujayraning umumiy modda almashuvida qatnashadigan turli qo`shimchalar moy tomchilari, kraxmal, kristallar va boshqalar bor. Bular zahira oziqlantiruvchi moddalardir.

Yorug`lik mikroskopi yordamida gialoplazma deb ataluvchi bir tarkibli suyuq modda unga yopishgan donachali zarrachalar granulalar ajratiladi. Demak, giaplazma bu sitoplazmaning matriksidir. Sitoplazmada bir qancha organellar mavjud, endoplazmatik to`r, ribosoma, Gol`dji apparati, sferasoma.

Sitoplazmaning kimyoviy tarkibi organik moddalar SO2, O2, H, N, Ca, K, P, Cu, rux, kobal`t va boshqalar bor. Oddiy oqsillar sitoplazmada giston, protamin, al`bulin va globulinlar bor. Murakkab oqsillar oddiy oqsil birikmalar - lipidlar, uglevodlar, hamda nuklein kislotalardan tashkil topgan. Hujayra 3 qavatdan tashkil topgan.

1) Tashqi qavat - plazmallema. 2) O`rta qavat - mezoplazma. 3) Ichki qavat - tonoplast deb yuritiladi.

Plazmollema - hujayra po`sti bilan hujayraning ichki qismini bog`lab turadigan yupqa membriana. U silliq tuzilgan bo`lsada granula tuzilishga ega, o`tkazuvchanlik jarayonida hujayra po`stini hosil qilishda ishtirok etadigan moddalarning shilimshiqlanishini tartibga solib turadi. Tarkibi - 2 ta oqsil va 1 ta lipid qavatdan iborat.

Tonoplast - lotincha "tonus" - "taranglashish" so`zidan olingan. Hujayradagi vakuolani tashqi tomondan o`rab turadi.

Enodoplazmatik to`r- yadro qobig`i enoplazmatik to`rning bir qismi qo`sh membriana hujayra ichidagi moddalar harakati taqsimoti. Hujayradagi moddalar almashuvida muhim rol o`ynaydi.

Goldji apparati - suv ballansini tartibga solishda, hujayradagi chiqindi va zahira moddalarni chiqarishda, hujayra vakuolasi hosil qilishda Gol`dji apparatining xizmati kattadir.

Ribosoma- 50% oqsil, 50 % ribonuklein kislotadan (RNK)dan iborat. Oqsillar biosintezida muhim organella hisoblanadi, ya`ni aminokislotalardan oqsillarni sintezlaydi.

ASOSIY QISM

1. O’simlik Hujayra haqidagi ta`limot asoslari.

Sferasomalar - endoplazmatik to`r tortmalaridan ajrab chiqib, bir qavat membirana bilan qoplangan. Sferasoma yog`larni sintezashda ishtirok etadi.

Mitoxondriya - "mitos"-ip, "xondrion" granula qator amino kislotalarni yog`, uch karbonat siklidagi kislotalarni parchalanish va nafas olishi jaryonida ishtirok etadi hamda ATF ni sintezlaydi.

Plastidalar tarkibida protein va lipid bo`lgan stromalar pigment mineral elementlardan tashkil topgan fermentlar bor. Plastidalar o`simlik hujayrasida zahira oziq moddalar hosil bo`lishi va almashinuvida asosiy rol` o`ynaydi. Plastidalarning hujayradagi to`plami plastidoma deyiladi. Plastidalar hujayrada uch xil bo`ladi: leykoplast, xromaplast, xloroplast.

Leykoplastlar - hujayralarda, embrional to`qima hujayralarida, sporalar sitoplazmasida, urg`ochi gametofitlarda, urug`larda, tuganak va ildiz, piyozboshlarda hamda bir pallali o`simliklar epidermisida uchraydi. Shakli sharsimon bo`lib, kraxmal, oqsil, lipid kabi zahira moddalarni sintez qilishda ishtirok etadi. O`simliklarda kraxmal sintez qiluvchi leykoplastlar, ya`ni amiloplastlarni uchratamiz. Bularda bargdan oqib keladigan qand moddasidan ikkilamchi kraxmal donachasi hosil bo`ladi. Oqsillarni hosil qiluvchi leykoplastlarni proteinoplastlar, lipidlarni hosil qiluvchi leykoplastlar esa aleyronoplastlar deyiladi.

Xloroplastlar - o`simliklarning yer yuza qismlarida asosan barg va poya, gul, meva va urug`larida uchraydi. Xloroplastlarda fotosintez jarayonini boshqaradigan modda oqsil, yog` kislotasi vafosfolipidlarni sintez qiladigan fermenetlar bor. Xloroplast yumoloq, ovalsimon ikki tomoni bo`rtgan linzaga o`xshash bitta 1 tadan 30 tagacha bo`lishi mumkin. Tarkibi suv, oqsil, lipid, xlorofill, karotinoit, DNK, RNK uchraydi. Xlorofilli 2 komponetga "A" C55H72O5N4Mg xlorofill va "B" C55H70O6N4Mg xlorofillga ajraladi. S va V xlorofillari ham mavjud.

Yadro - irsiy belgilarni saqlashda va hujayrada oqsil sintezini boshqarishda, hujayraning nafas olishini ham nazorat qiladi. Hujayraning butun organizmini o`sishi embrional to`qima hujayralarining bo`linishi natijasida sodir bo`ladi.
Hujayra bo`linishidan oldin yadro bo`linishi ro`y beradi, hujayraning nisbatan tinch turgan holati, birinchidan ikkinchi bo`linishigacha bo`lgan davr interfaza deyiladi.

Hujayra tirik organizm bo`lgani uchun ham bo`linib ko`payadi.

Hujayra uch xil: amitoz, mitoz, meyoz yo`l bilan ko`payadi.

Hujayraning amitoz yo`l bilan ko`payishi tuban o`simliklarda bakteriya va zamburug`larda sodir bo`ladi.

Mitoz bo`linish hujayraning murakkab bo`linishi bo`lib, 4 xil fazada o`tadi. Profaza, metafaza, anafaza, telofaza. Mitoz bir soat davom etadi. Mitotik sikl umuman 10-20 soat chamasi bo`ladi. Mitoz bo`linish o`simliklarning o`suvchi qismlarida ro`y beradi.

Endomitoz - bo`linish bu hujayra ichida o`tadigan bo`linish bo`lib, undan ikkita hujayra hosil bo`lmaydi, faqat xromosomalar reduplikasiyasi ya`ni (uning ikki barobar ortishi kuzatiladi), xromosomalar hujayra qutblari tomon ajralmaydi. Bunda xromosomalar spiralanadi va yo`g`onlashadi. Hujayra markaziga to`planadi. Ikki barobar ko`paygan xromosomalar bitta yadroda qoladi. Yadrocha va yadro po`sti saqlanadi, natijada hosil bo`lgan yadro tertroploid bo`ladi, ana Shunday bo`linish hujayrada bir necha marta takrorlansa, undan hosil bo`lgan hujayra yiriklashib ko`p miqdordagi xromosomaga ega bo`ladi, poliploidga olib keladi.

Meyoz (reduksion)- meyoz bo`linish ham hujayraning murakkab bo`linishi bo`lib 4 fazada o`tadi. Mitozdan buning farqi meyoz faqat jinsiy hujayralarda sodir bo`ladi. Shuning uchun ham gulli o`simliklarda meyoz bo`linish har yili gullashfazasida o`tadi.

Fermentlar - hujayrada nafas olish fotosintez, oqsil, lipid va uglevodlarning sintezi va parchalanishida kimyoviy jarayonlarning hammasida ishtirok etadi. Hozirgachafan 2000 ga yaqin ferment borligini aniqladi. Hujayraning nafas olishida preksitaza va katalaza fermentlar ta`sirida o`tadi. O`simlik va hayvonlarning o`sishi va rivojlanishi fermentlar ishtirokida bo`ladi. Diastaza-fermenti kraxmalni qand moddasiga (mal`tozaga) aylantiradi, lekin yog` va oqsillarga ta`sir etmaydi. Invertaza fermenti shakar qamishdagi qandni parchalaydi, biroq kraxmalga ta`sir eta olmaydi. Oqsilga ta`sir etuvchi fermentlar proteaza, lipidlarga ta`sir etuvchi fermentlarga lipaza deyiladi, fermentlardan sanoatda non mahsulotlari, vino va tamaki tayyorlashda, qand, choy, kakao, pivo olishda foydalaniladi.

Vitaminlar- yunoncha "vita" so`zi hayot degan ma`noni bildiradi. Ularni 1880 yilda rus olimi N.Lunin hamda 1912 yilda esa K. Funk kashf etganlar tarkibida turli tuman organik moddalarni saqlovchi vitaminlar, fermentlar, komponentlari bo`lib, hujayrada katalizator rolini o`ynaydi. Organizmda vitaminlar yetishmasa moddalar almashuvi buziladi. Agarda ular mutlaqo bo`lmasa hayotiy funksiyalari buziladi. Hozirgacha 40 ga yaqin vitaminlar aniqlangan, ularning hammasi toza holda sanoatda ishlab chiqarilmoqda va oziq - ovqat rasionida ishlatilmoqda. Vitaminlarning nomlari yunon alfavitining bosh harflari bilan belgilanadi A, V,C, D vitaminlar o`simlikning ma`lum bir qismida joylashadi. Masalan: V (V1,V2 va boshqa) guruh vitaminlar ko`pincha urug` murtagida va po`stida yoki javdar, bug`doy kabi o`simliklarning yosh maysalarida bo`ladi. C vitamini na`matak, limon, smorodina mevalarida, piyoz va sarimsoq o`simligining piyozboshlarida, E vitamini o`simlik yog`larida bug`doy, makkajo`xori maysalarida, situris va pomidor mevasida, K vitamini - chayon o`ti bargida, sabzi ildiz mevasida ko`p bo`ladi.


2. O’simlik Hujayrasi va uning qismlari.

Fitogormonlar. O`simliklarning o`sishi va hujayraning bo`linishi, jinsiy jarayonlarni tezlashtiruvchi garmon ana shunday garmonlarda auksin o`sish garmoni hosil qiluvchi to`qima uchun zarur bo`lgan organik moddalar va kislorodning oqimini tezlashtiradi. Hamda embrional hujayraning bo`linishini tezlashtiradi fitogormon gibberilin (gibberela phuicure) degan zamburug`dan ajratib olinadi. U yem-xashak texnik o`simliklari (tamaki, kanop) hosildorliklarini oshirish sohasida o`tkaziladigan tajribalarida ishlatilmoqda. Gibberilindan sabzavot o`simliklaridan pomidor, bodring, baqlajon, uzum mevalarining hosildorligini oshirish sohasida ham foydalanilmoqda.U meva o`simliklarining gul va mevasining to`kilishidan saqlashda, meva hamda manzarali o`simliklarning ildiz otishini tezlatishda gebbrilin ishlatilmoqda. Sabzi, lavligi, karam kabi ikki yillik o`simliklarni gibberilin bilan qayta ishlasa, birinchi yildayoq urug` hosil qiladi.

Antibiotik va fitonisiindlar har xil zararkunanda va mikroorganizmlardan saqlashda himoya vazifasini o`taydi. Ularning tarkibiga aminokislotalar, organik kislotalar, al`koloidlar, efir moylar, sinil kislotasi ham kiradi. fitosid va antibiotiklar faqat o`simliklar uchun emas, balki, hayvon va insonlarni ham har xil zararkunanda va kasalliklardan saqlaydi. Penisillinni 1929 yilda ingliz olimi Fleming kashf qilgan, biroq toza preparat sifatida u 1940 yildan boshlab olina boshladi. Endilikda meditsinada va veterenariyada penisillinin, sterptomisin, sintomisin, terromisin, tetrasiklin, biomisin kabi 1000 dan ortiq antibiotiklar ishlatilmoqda.

Fitosinidlar antibiotiklardan farqi antibiotiklar mikroorganizmlardan olinadi, fitonsidlar gulli o`simliklardan olinadi . Har ikkalasi ham mikroorganizmlarni halok qiladi Hujayradagi zaxira oziq moddalar uglevodlar,yog`lar va oqsillar. Organik moddalarni o`simliklar tashqi muhitdan olgan oddiy birikmalardan sintez qiladi. Organik moddalar ikki guruhga: azotsiz birikmalar, azotli birikmalar.Azotsiz birikmalar tarkibi O.N.S. dan iborat. Azotli birikmalar tarkibi bulardan tashqari azot ham kiradi. Uglevodlarning ximyaviy xususiyatlariga qarab monosaxaridlar, disaxaridlar, polisaxaridlarga bo`linadi. Monosaxaridlar - glyukoza ,fruktozalar bular geksozalar ham deb ataladi Glyukoza (uzum shakari) dekstroza – olma, anjir gilos uglevodlari tarkibiga kiradi.

Furuktoza (meva shakari deb ham ataladi) mevalarda, piyozda glyukoza bilan birga qiyin kristallashadi. Ba`zi o`simliklarda spirt nordon achchiq moddalar bilan birikkan holda uchraydi. Bu birkmalar glikozidlar deb ataladi. Bodom mag`zi achchiq qiladigan amigdalin, qashqarbeda bargidagi kumarin, etmak o`simligi ildizdagi safonin shular jumlasidandir.

Disaxaridlar murakkab uglevodlar bo`lib, ularga saxaroza va mal-toza kiradi. Saxaroza qamish shakarida (glyukoza vafuruktoza birkmasidan hosil bo`ladi), maltoza yashil o`simliklarda diastazafer-menti ta`sirida kraxmaldan hosil bo`ladi. Polisaxaridlar monosaxarid-lardan, suvning ajrab chiqishi tufayli hosil bo`ladi. Kraxmal, klechatka (sellyuloza), inullin, gemisellyulozalar polisaxiridlardir.

O`simliklarning yosh hujayralarida sitoplazma hujayraning barcha bo`shlig`ini to`ldirib turadi. Hujayra o`sib borgan sari ,uning sitoplazmasida vakuolalar deb yuritiladigan kichkina bo`shliqlar yoki pufakchalar bo`ladi. Bunday bo`shliqlar maxsus suyuqlik hujayra shirasi bilan to`lgan bo`ladi. Hujayra o`sib borgan sari, vakuolalar kattalashadi va nixoyat, bitta yirik vakuola bo`lib qo`shiladi. Bunda ular sitoplazma hamda yadroni hujayra devoriga surib chiqaradi. Hujayra shirasining tarkibi ham o`simliklar turlarida har xil bo`ladi. Hujayra shirasining tarkibida organik moddalardan uglevodlar(shakarlar) bo`ladi. Organik kislotalardan olma, limon, uzum, hamda oksalat kislotalar ko`p uchraydi. Hujayra shirasida -alkolloidlardan, tamaki bargida nikotin, ko`knorida opium bo`ladi. Ko`pgina alkalloidlar dori -darmon sifatida ishlatiladi (xinin, kofein, opium) zararkunanda va xashorotlarga qarshi kurashish uchun ishlatiladigan vositalar (nikotin, anabazin) o`simliklar tarkibidan olinadi. Pigmentlar- suvda oson eriydigan bo`yoq moddalar ham bor antosian va antaxlor barg meva gullarda uchraydi. Bundan tashqari oshlovchi moddalar,kristallar va tuzlar ham uchraydi. Sho`rxok erlarda o`sadigan o`simliklarda mineral tuzlar ko`p bo`ladi. O`tkazuvchi to`qimalar orqali hujayraga kiruvchi suv va oziqa moddalar ya`ni saxaroza, amidlar, aminokislotalar va boshqa organik birikmalar, mineral kationiar va anionlar hujayrani o`zini tashkillashtiruvchi moddalarning sintezi uchun, xususan oqsillar, nuklein kislotalar va boshqa azot saqlovchi birikmalar, qandlar va polisaxaridlar, lipidlar, ikkilamchi metabolizm moddalari ya`ni vitaminlar, fitogormonlar, polifenollar, terpenoidlar, alkaloidlar va boshqalarning biosintezi uchun ishlatiladi.

Ushbu jarayonlarda asosiy o`rinni informatsiya`ni saqlovchi va beruvchi nuklein kislotalar hamda tuzilishi nuklein kislotalar tomonidan kodlanuvchi oqsillar tutadi. Oqsillar hujayra hayot faoliyatining va tuzilmalari biogenezining asosini tashkil qiladi. Hujayra tuzilmalari biogenezining asosiy prinsiplaridan biri, bu, molekulalardan yuqori turuvchi komplekslarning o`z-o`zidan yig`ilishidir.

3. Hujayraning bo`linish hodisasi.

Ma`lumki har bir hujayra ikki tipdagi nuklein kislotalarni ya`ni dezoksiribonuklein (DNK) va ribonuklein (RNK) kislotalarini tutadi. Eukariot hujayralarda DNK yadroda joylashgan bo`lib xromosomalarning asosiy komponentini tashkil qiladi. Mitoxondriyalar va xloroplastlarda prokariot tipdagi DNK bo`lib ko`rinishi jihatidan halqaga uxshaydi. Ribonuklein kislotasining barcha uchta tipi ya`ni mRNK, rRNK va tRNK DNK matritsasi asosida sintezlanadi (transkripisiya). Ammo yadro DNKasi asosida sintezlangan RNK molekulalari o`zlarining sedimentatsiya koeffitsienti bo`yicha xloroplastlar va mitoxondriyalar DNKalari asosida sintezlangan RNK molekulalaridan farq qiladi.

Polisomalardagi oqsil sintezida RNK molekulalarining barcha tiplari qatnashadi (translyatsiya) va ushbu jarayonning borishi sitoplazma,mitoxondriya va xloroplastlarda deyarli bir xil boladi.

DNK molekulasida o`simlikning o`sishi, rivojlanishi va hayot faoliyatiga oid barcha informatsiyalar to`rtta nukleotidning navbatlashishi ko`rinishida yig`ilgan bo`ladi. Ushbu informatsiya DNK (triplet kodi) molekulasining quyo`sh zanjiri bo`ylab ushbu tur organizmiga mos ravishda uchta azotli birikma ko`rinishida yig`ilgan bo’ladi. DNK molekulasidan chiquvchi informatsiya sintezlanuvchi oqsil molekuiasini kodlaydi.

XI.1-rasmda Polipeptid zanjirlarga xos xususiyatlar beruvchi alifatik, aromatik, oltingugurt tutuvchi, dikarbon, ikki asosli, oksiaminokislotalar va iminokislotalar keltirilgan.

O`z navbatida aminokislotalarning navbatlanishi oqsil molekulasining tuzilishini va xususiyatlarini belgilaydi. DNK molekulasidan oqsil molekulasiga informatsiya`ning berilishida RNK molekulalari qatnashadi.

DNK qo`shaloq zanjirining replikatsiyasi: Prokariot organizmlar genomiga nisbatan eukariot organizmlar genomi juda murakkab tuzilgandir. Bu albatta tabiiydir. Chunki prokariot genomi faqat bir hujayraning tuzilishini belgilasa, eukariot organizmlar genomi butun

bir murakkab tuzilgan organizmning o` sishini, rivojlanishini va umuman butun ontogenez haqida ma’lumot tutganligi tufayli milliarlarcha informatsiya tutadi. Shu sababli ham evolyutsiya mobaynida xromosomalardagi DNK massasi ortib borib genlar ekspretsiyasi va boshqariluv sistemasi murakkablasha borgan.

Eukariot organizmlarning xromosoma apparati quyidagi hollar bilan xarakterlanadi,

1. Yadro xromatinida DNK molekulasi asosiy oqsillar kompleksi bilan (gistonli va gistonsiz) hamda qisman lipidlar va RNK molekulalari bilan bog`langandir. DNKning qo`sh zanjiri va gistonlar birgalikda nukleosomalar

va DNK zanjiridan tashkil topgan davriy tuzilmalar hosil qilgan.

Nukleosoma sakkiz juft giston oqsillaridan ya`ni H2A, H2B, H3 va H4 (bar biri 2 molekuladan) tashkil topgan bo`lib ularga 140-200 juft nukleotidlardan tashkil topgan DNK zanjiri «ushovlangandir». Nukleosomalarning diametri 10 nm atrofida bo`lib har bir nukleosama oralig`ida 30-50 juft nukleotidlardan iborat va uzunligi 10-20 nm bo`lgan hamda HI gistoni bilan bog`langan DNK molekulasi joylashgandir.

Xromatindagi DNK molekulasining mana shunday joylashishi unga yanada murakkabroq halqalar hosil qilishiga va juda ko`p informatsiya saqlashiga yordam beradi. Nukleosomalar tarkibidagi DNK molekulasi nukleosomalar oraliqlaridagi DNK molekulasiga nisbatan nukleazalar ta`siriga qiyin beriladi. Nukleosomalarning zanjiri yoyilgan holatda u faol bo`lib DNK yoki RNK molekulasining sintezi ro`y beradi. Agarda xalqa yoki kompakt yig`ilgan holda bo`lsa nukleosomalar faol bo`lmaydi.

2.Genlar (sistronlar) funktsional bog`langan oqsillar sintezini kodlaydi va ular prokariotlardagiga uxshash operonlarga birlashmagan hamda xromosomalarning har xil uchastklarida (giston genlari va RNK genlaridan tashqari) joylashgan.

3.RNK molekulasining ko`pchiligi avvalo RNK hosilalari holida sintezlanadi. Birlamchi transkripting hosil bo`lganidan sung uning protsessingi (etilishi) ro`y beradi. Protsessing ikki jarayonni o`z ichiga oladi ya`ni kepirovka (sar-inglizcha-shapkacha manosini anglatadi) va metillanish, poliadinlanish, fragmentatsiyalanish va splaysing (splicing-inglizcha-ikki uchidan uzayish). Eukariotlardagi RNK molekulasining yarim hayot davri 3-6 soatdan 48 soatgacha bo`lishi mumkin.

4.Eukariotlardagi DNK molekulasi zanjiri da odatda bir marotaba (mRNK molekulasini sintezlovchi ko`pchilik tuzilma genlari) uchraydigan ajoyib davriylikdan tashqari juda ko`p davriy qaytarilishlar ham uchraydi. Qaytrilishlarning soni unlab va yuzlab (o`rta chastotali qaytarilishlar) hatto genomlarda millionlab (yuqori chastotali qaytarilishlar) bo`lishligi mumkin. Yuksak o`simliklar genomlarida ajoyib uchastkalar miqdori 20-30% atrofida. Genomning katta qismini genning tarkibiga kiruvchi ammo ularning maxsus mahsuloti sintezida qatnashmaydigan DNK uchastkasi ya`ni intron tashkil qiladi. DNK uchastkasining berilgan genning maxsus transkripti sintezlanadigan qismi ekzon deyiladi. Shuningdek genlar tarkibiga speyser («o`rta plastinka») ham kiradi. Ammo speyser keyinchalik yemirilib ketadi.

DNK tuzilishi. Ma`lumki DNK to`rtta nukletidning yuqori polimeridir. DNK nukleotidlari o`z ichiga purin (adenin, guanin) va pirimidin (sitozin, timin) azotli asoslarini, qand-dizoksiriboza va fosfat kislotasi qoldig`ini oladi. DNK molekulasi qush zanjir holatida bo`lib uning har bir zanjiri o`zaro bir-biri bilan fosfat kislotasining dizoksiribozadagi 3`-5` holatida kovalent bog`langan nukleotidlar polimeridan iboratdir. DNK molekulasining ikkala zanjiri bir-biri bilan purin va pirimidin asoslarining ichkariga qaragan tomonlari hisobiga hosil buluvchi vodorod bog`lari bilan bog`langandir. Azotli asoslarning uzaro ta`sirida adenin doimo timin bilan, guanin esa sitozin (5-metiltsitozin) bilan uzaro ta`sirda bo`ldi (XI.3-rasm).

Binobarin azotli asoslarning bir-biri bilan birikishida to`rtta variant bo`lishi mumkin ya`ni A-T, T-A, G-S, S-G. Mana shu uzaro ta`sir yoki komplementarnost DNK molekulasining o`z-o`zini tuzishida RNK molekulasining DNK asosida sintezlanishida va hujayradagi barcha oqsillar sintezida ham yotadi. Eukariotlar DNK molekulasida 10⁹-10^U juft asoslar bo`lishligi mumkin.

DNK sintezi. DNK sintezi ya`ni replikatsiyasi hujayra mitotik davrining malum bir vaqtida to`rttala azotli asoslar, DNK-tulg`azuvchi va DNK polimeraza hamda Mg<sup>2+</sup> ionlari ishtirokida yadroda ro`y beradi. DNK replikatsiyasi yarim konservativ holatida ro`y beradi ya`ni uning molekulasining har bir zanjiri o`z-o`ziga uxshagan yangi zanjir hosil qiladi va buning natijasida hosil bo`lgan DNK zanjirining har biri «yangi» va «eski» zanjirdan iborat bo`ladi. Buyerda shuni aytib o`tish lozimki, DNK replikatsiyasida uning ikki spiralli zanjiri bir vaqtning o`zida birnecha joyidan tarqaladi va shu yerdan ikki tomonga qarab replikatsiya boshlanib to u keyingi yoki oldingi replikatsiyalanuvchi joyga yetgunicha davom etadi. DNK molekulasining yangi zanjiri hosil bo`lishi, DNK polimeraza fermenti ta`sirida bo`ladi. Polimerning qutbliligi holati bir zanjirning 3`-oxiridan ikkinchi zanjirning 5-oxiriga qarab boradi (XI.4-rasm).

DNK replikatsiyasi asosan DNK-polimeraza, va DNK zanjirining tarqalishiga va replikatsiya`ning boshlanishiga yordam beruvchi omillarning o`zaro bir-biri bilan aloqadagi ta`siri natijasida ro`y beradi.

RNK tuzilishi va sintezi. Barcha RNK molekulalari ham to`rtta azotli asoslardan tuzilgandir. Ammo ularda pirimidin asosi bo`lgan timin o`rning uratsil egallagan. Shuningdek pentozalar shaklida dezoksiriboza emas, balki riboza mavjuddir. RNK molekulasining ulchamlari har xildir (XI.5-rasm). Masalan: mRNK 1000-10000 atrofidagi nukleotidlar ketma ketligidan iborat bo`lib hujayradagi barcha RNK miqdorining 1-3% foizini tashkil qilishi mumkin .

Ribosomalardagi rRNK molekulasining o`zi ham har xil Svedberg (yadrochalarda sintezlanadigan 18S, 5,8S, 28S) sedimentatsiyalariga ega bo`lgan va 5S-PHK (birnechta xromosomalarda sintezlanadi) tuzilishiga ega to`rt xil ko`rinishda bo`ladi. Har bir 20 dona aminokislotaning o`ziga xos tRNK bo`lib ularning tarkibidagi nukleotidlar soni 75-80 dona bo`lishi mumkin. Shuningdek tRNK tarkibiga ko,`plab metillashgan va boshqa nukleozidlar kiradi. RNK molekulalari qo`sh zanjir hosil qilmaydi. ammo xalqaiar va ayrim holiarda beda bargiga uxshash ko`rinishlar hosil qilish mumkin.

RNK sintezida ham polimerazalar qatnashadi ammo ular RNK-polimerazalardir. Eukariotlar yadrosida uch xil tipdagi polimerazalar mavjud. I-RNK polimeraza yadrochada joylashgan bo`lib RNK sintezi bilan bog`liqdir. II-RNK polimeraza mRNK sintezini ,amalga oshiradi. III-RNK polimeraza esa tRNK va 5S-rPHK transkripsiyasini amalga oshiradi. Keyingi ikkita polimerazalar nukleoplazma va xromatinda joylashgandir. 1 va II RNK polimerazalarning faolligi uchun Mg²⁺ ionlari zarurdir ammo 1-RNK polimeraza faolligi uchun pH 8,5, 11-RNK polimeraza faolligi uchun esa pH 7,5 bo`lishi zarur.

RNK molekulasining sintezi DNK matritsasida ro`y beradi. Bunda 11-RNK polimeraza DNK molekulasi zanjirining bitta ipi bo`ylab(3` tomondan 5` tomonga qarab) harakat qiladi va ushbu ipning aynan nusxasi bo`lgan ikkinchi bir nuklein kislotasi zanjirini ya`ni RNK molekulasini hosil qiladi.

Transkriptsiya jarayonining regulyatsiyasida ko`plab omillar ishtirok etadi. Bulardan biz ayrimlarini ko`rib o`tamiz.

a) gistonlar tarkibining modifikatsiyalanishi natijasida xromatin molekulasining orasining ochilishi.

b) RNK-polimeraza fermentining joylashishi va faolligining o`zgarishi.

v) prosessing barcha bosqichlarining nazorat qilinishi.

g)yetuk mRNK molekulalarining ribonukleprotein komplekslarga bog`lanishi yoki ulardan ajralishi.

Transkripsiya jarayoninning boshqariluvida faollantiruvchi va repressorlar sifatida faoliyat ko`rsatuvchi maxsus gistonlarsiz oqsillar alohida o`rin tutadi. Shuningdek ushbu jarayonda fiziologik faol moddalarning retseptorlari (fitogormonlar) fermentlar, modifikatsiyalovchi nukleotidlar va gistonlar va boshqalar alohida o`rin tutadi.