Mavzu: O’rta Osiyoda qo’llanilgan og’irlik, uzunlik va hajm o'lchov birliklari

Og'irlik o'lchov birliklarining nomlari
Xalqaro birliklar tizimidagi qiymatlari
1	1 arpa doni	0,04095=0,00004095 kg
2	1 misqol=100 arpa doni	4,095 g =0,004095 kg
3	1 qadoq =100 misqol	409,512 g
4	1 kumush tosh = 250 misqol	1023,75 g =1,02375 kg
5	1 oltin tosh = 500 misqol	2,045 g
6	1 pud	16,3805 kg
7	1 botmon = 10 pud	=163,80 5kg

OG'IRLIK O'LCHOV BIRLIKLARI TIZIMI.

Uzunlik o'lchov birliklari - uzunlik va masofa o'lchamini ifodalaydigan o'lchov birliklari.

Buyuk alloma Abu Rayhon Beruniy o'zining “Qonuni Ma'sudiy” asarida uzunlik o'lchovlari xususida quyidagilarni yozib qoldirgan: “Turli millatlar masofalarni belgilashdagi istilohlarga qarab, yer yoylari miqdorini turlicha bayon qiladilar. Gazdan (Beruniy davrida savdoda bir gaz 0,5 metrga yaqin bo'lgan) boshqa o'lcham birliklari bir yoqda tursin hatto gazning o'zi ham turli joy aholisida turli uzunlikka ega. Ular haqidagi so'zlarni shu yerda qamrab aytish qiyin, hatto jamlovchining ularni qo'lga kiritish imkoniyatsizdir. Keyin u o'lchovlar zamonlar va asrlar bo'yi ularda barqaror emas va ozgina vaqtda o'zgaradi”.

Tanlangan asarlar. 5 t. T. 1973, 386 – bet.

Hajm o'lchov birliklari.

Hajm o'lchov birliklari-mavjud hajm o'lchovlari va o'lchov birliklari. Qadim zamonda insonlar sochiluvchi narsalarning jumladan bug'doy va arpa donlarining vaznini tortmasdan, ularni biror hajmga ega bo'lgan vosita, ya'ni hajm o'lchovi bilan o'lchar edilar. Shunday yo'llar bilan donlarning miqdori o'lchanar edi. Suyuqlik hajmlari ega ma'lum sig'imga ega bo'lgan idishlar yordamida o'lchanadigan bo'ldi. Mana shunday yo'llar bilan bobolarimiz hajm o'lchash uchun bir qator hajm o'lchovlarini hamda hajm o'lchov birliklarini kashf etdilar.

Tarixchi Abdurazzoq Samarqandiy Mirzo Ulug'bek 1420-1429 yillari Samarqand yaqnidagi Obi-Rahmat tepaligiga qurdirgan rasadxona haqida quyidagilarni yozib qoldirgan: “Samarqandning shimoliy tomonida sal sharqqa og'ishgan joy tanlandi, mashhur munajjimlar bu ishni boshlab yuborish uchun yulduz ko'rsatgan xayrli kunni aniqlab berdilar. Bino qudrat asosi, ulug’vorlik negizidek pishiq qurildi. Poydevor va ustunlar tog’ asosidek shunday mustahkam qilindiki, ular to mashhar kunigacha na joyidan jilar va na qular edi. Baland qurilgan bu muhtasham imorat xonalarining ichiga solingan rasm va beqiyos suratlarda to'qqiz falakning daraja, daqiqa, soniya va soniyaning o'ndan bir ulushlari ko'rsatilgan yetti qavat osmon gardishi, yetti sayyora va turg'un yulduzlar tasvirlangan osmon gumbazi, iqlimlar, tog’lar, daryolar, sahrolar, xullas olamga tegishli hamma narsalar tasvirlangan edi. Shundan keyin quyosh va sayyoralarning harakatini kuzatish, ko'rganlarni yozish va qayd qilishni boshlab yuborishga farmon berildi”.

A.Abdurahmonov. Ulug'bek akademiyasi. T. 1994. 7-bet.