|
Ijtimoiy va davlat tuzimi xususiyatlari. Arab xalifaligi ijtimoiy munosabatlarning o`ziga xos tomoni shunda ediki, unda Yevropa mamlakatlari kabi tabaqaviy tuzim o`rnatilmadi. Bu yerda aholi turli guruhlari huquqiy holatidagi o`ziga xos belgi, avvalo, musulmonlar va nomusulmonlar , arablar va boshqa xalqlarning huquqlari noteng va har xil ekanligi edi.
Shariat bo`yicha kishining huquqiy layoqati va muomala layoqati islomga e`toqod qilishiga qarab belgilanadi. Musulmonlar musulmon bo`lmaganlar oldida imtiyozli hisoblanadi. Hatto qul musulmonlar nomusulmonlarga qaraganda imtiyozli huquqlardan foydalangan.Shariat bo`yicha faqat musulmonlar to`la huquqiy layoqatiga ega.Boshqa dindagilar- zimmiylar to`la huquqiy layoqatga ega emas, deb hisoblangan. Arab xalifaligida ijtimoiy munosabatlarning rivojlanishi qullarning huqqiy holatiga huquqiy ta`sir ko`rsatdi. Islom huquqi bo`yicha qullar huquq subyekti bo`lmagan, lekin ular o`z xo`jayinlarining roziligi asosida erkin kishilar bilan shartnoma tuzishi va mulkka egalik qilishi mumkin edi. Musulmon qulni erkinlikka qo`yib yuborish savobli ish hisoblangan.
Arab xalifaligi davlat tuzumi o`zgarib turgan. Arab xalifaligining birinchi davrida hali davlat tuzumidaharbiy demokratiya qoldiqlari saqlanib qolgan bo`lsa, Umaviylar va Abbosiylar davrida xalifalik despotik davlatga aylangan.
Muhammad (s.a.v) Makkadagi muhojir sheriklari va madinalik tarafdorlari bilan birgalikda o`zining “Umma” nomli diniy-siyosiy jamoasini tuzadi. Muhammad (s.a.v) payg`ambar, Allohning qonun-qoiadalarini dindorlarga uning so`zlari bilan e`lon qilgan va ularni o`zi va boshqalar oldida muvaffaqiyatli himoya qila olgan edi.Shu bilan birga Muhammad (s.a.v) qavmlari uchun mutlaq qonun chiqarish hokimiyatini o`zida saqlab qoldi. Bundan tashqari u oliy sudya , cheklanmagan ijroiya va harbiy hokimiyatga ham ega edi.Muhammad (s.a.v) harbiy boshliqlar, soliq yig`uvchilar, harbiy boylikni saqlovchilarni, shuningdek ,hujjatlar, soliq holatlarini qayd etuvchilarni, soliq tushumlarini baholash,xatlar yuborishni tartibga solish uchun kotiblar ham tayinlardi.
Arabcha “xalifa” so`zi merosxo`r yoki o`rinbosar ma`nosini bildiradi. Shuni ham aytib o`tish kerakki , xalifalar diniy vazifa bilan birga dunyoviy vazifalarni ham bajargan. Shu tariqa ular hukumat va davlat boshlig`i, shunungdek, musulmonlar ommaviy ibodatlarning ma`naviy rahbari edilar.
Arab xalifaligining birinchi davrida xalifa saylanib qo`yilardi. Umaviylar va Abbosiylar davrida xalifa lavozimi nasldan-naslga meros bo`lib o`tadigan bo`lgan. Xalifa cheklanmagan hokimiyatga ega bo`ldi.Umaviylar va Abbosiylar davrida ancha keng va nisbatan markazlashgan byurokratik apparat tashkil etildi. Xalifa huzurida kengash (shura) mavjud bo`lib, muhim ishlarni hal etgan. Xalifaning bevosita maslahatchisi va o`rinbosari, davlatda oliy mansabdor shaxs buyuk vazir bo`lgan. Vazir so`zi arabcha so`z bo`lib “og`irliklarni ko`taruvchi” degan ma`noni bildiradi. Buyuk vazir juda katta vakolatlarga ega edi. U xalifa nomidan davlatning daromad va xarajatlarni nazorat qilardi, amirlar va sultonlarni tayinlardi.U xalifa devonxonasi boshlig`i hisoblangan.
Saroyda xalifaning shaxsiy qo`riqchilari boshlig`i, politsiya boshlig`i, mansabdor shaxslarni nazorat qiluvchi maxsus chinovnik kabi amaldorlar bo`lgan.
Davlat boshqaruvining markaziy organlari devonlar deb atalardi. Arab xalifaligida quyidagi devonlar bo`lgan:
Al-xiroj-ichki ishlar devoni moliyaviy ishlarga rahbarlik qilgan.Al-xatim-xalifa kotibiyati hisoblangan, yashirin funksiyani ham bajargan.Al-Rasoil-pochta va aloqa devoni bo`lgan.U pochtalarni va davlat yuklarini yetkazib bergan, yo`llarni, karvonsaroylarni, quduqlarni qurilishiga rahbarlik qilgan.Al-mustaqilat-harbiylarni hisobga olish, armiyani ta`minlab turish vazifasini bajargan. Ushbu ko`rsatilgan to`rtta devon Umaviylar davrida tashkil topgan bo`lsa, Abbosiylar davrida devonlarning soni 10taga yetdi. Devonlarning boshida xalifa tomonidan tayinlanadigan vazir, ya`ni rais-ul-devon turardi.Yuqoridagilardan tashqari, davlat xazinasi-bayt-al-mol ham bo`lib, u zakot solig`ini undirish ishlarini yuritgan.
Sud hokimiyati ma`muriy hokimiyatdan ajratilgan edi. Mahalliy hokimiyatdan ajratilgan edi.Mahalliy hokimiyatlar sudyalarning qaroriga aralashish huquqiga ega bo`lmagan.
Islom huquqining asosiy belgilari. Shariatning vujudga kelishida Muhammad (s.a.v) va dastlabki to`rtta xalifaning o`rni juda katta.Aynan ularning hukmronligi davrida musulmonlarning muqaddas kitoblari- Quroni Karim va Sunna dunyoga kelgan.
Shariat eng boshidan qat`iy huquq sifatida dunyoga keldi va rivojlandi. U islom ilohiyati bilan uzviy qo`shilib ketdi. Uning diniy axloqiy tasavvurlarini mujassam etdi. Islom ta`limoti bo`yicha diniy qoiadalar yagona Alloh tomonidan o`rnatilgan tartib va qonunlarning bir qismi bo`lib, ular bilan butun dunyo boshqariladi.
Shariatda barcha xatti-harakatlar dastlab ikki turga-xarom va halolga ajratilgan. Keyinchalik shariat shakllanib tugallangan davrda beshta toifa vujudga kelgan. Bular farz-bajarilishi qat`iy majburiy qat`iy hisoblangan xatti-harakatlar; mandub(sunnat)-majburiy emas, lekin ma`qul, lozim deb hisoblangan normalar; muboh-ixtiyoriy normalar; makruh-noma`qul normalar; xarom-qat`iy ravishda taqiqlangan normalar. Bular ham huquqiy , ham axloqiy diniy mazmunga ega bo`lib, majburlovchi, tavsiya qiluvchi, yo`l quyuvchi, lekin jazo qo`llanilmaydigan , taqiqlovchi va jazoga loyiq xarakterdadir
Do'stlaringiz bilan baham: | 
