Мавзу: орол ва оролбўйи геоэкологик муоммолари

1. Orol dengizida ro’y bergan ekologik jarayonlarga gidrografik tavsif 
Daryolar suvinig tobora ko’proq sug’orishga olinishi shubxasiz. Orol dengizi 
holatiga ta’sir ko’rsata boshladi oqibatda dengiz suv balansining satabilligi buzildi, 
suv sathi keskin pasaya boshladi. Masalan “Aral’skoe more” kuzatish 
stantsiyasining ma’lumotlariga qaraganda, 1961-yildan 1967-yilga qadar bo’lgan 
olti yillik davr ichida dengizning suv sathi 53,42 m dan 51,91m ga tushib qolgan, 
ya’ni 151 sm ga pasayib ketgan. Buning natijasida Orol dengizining suv sathi 
110mlrd m
3 
yoki 1960-yildagiga nisbatan 10%ga kamaygan. Demak olti yillik davr 
ichida Orol dengizi o’rta hisobda har yili 18,3mlrd m
3
yoki Norin daryosining 
yillik oqimidan ko’proq miqdordagi suvdan mahrum bo’lgan. 1961-1966-yillar 
ko’proq quruq kelganidan Amudayo va Sirdaryo havzasidagi daryolarning 
o’rtacha yillik suv miqdori bu daryoning 1961-yilga qadar bo’lgan davrdagi 
o’rtacha yillik suv miqdoriga nisbatan tahminan 10-12% kamaygan. SHu bilan bir 
vaqtda 1961-1966-yillar davomida sug’orishga olinayotgan suvlarning o’rtacha 
yillik miqdori 1961-yilgacha bo’lgan davrdagiga qaraganda Amudaryoda 8 mlrd 
m
3
ga, Sirdaryoda 1,5 mild m
3
ga, Surxondaryo Kofirnihom va Vahsh havzasidagi 
daryolarda ham 1,5 mild m
3
ga oshgan. Natijada Amudaryo bilan Sirdayoning 
Orolga quyadigan o’rtacha yillik suv miqdori olti yil davomida 52mlrd m
3
dan 39 
mlrd m
3
ga tushib qolgan Binobarin, 1961-1966-yillar boshida Orol dengizi suv 
sathining bunchalik keskin pasayib ketishiga ham iqlimiy omillar ham kishilarning 
ho’jalik faoliyati (asosan daryolar suvining ko’plab sug’orishga sarflanishi) sabab 
bo’lgan. Tabiyki, daryolardan sug’orishga va boshqa maqsadlar uchun olinadigan 
suvlr miqdori bundan keyingi yillarda xam orta boradi. Masalan “Saogidroproekt” 
Instituti Amudaryo havzasidagi daryolar suv resurslardan foydalanishning bosh 
shemasini tuzgan: ana shu sxemaga ko’ra 1973-1975-yillarga borganda Amudaryo 
bilan Sirdaryoning Orol dengiziga quyadigan yillik suv miqdori 25 mlrd m
3
, 1978-
1980-yillarga borganda esa atiga 26 mlrd m
3
bo’lib qoldi. Demak, Orol 
dengizining suv sathi yildan-yilga tobora ko’proq pasayib bordi. SHuning uchun 
ham Orol dengizining kelajakdagi taqdiri to’g’risidagi masala eng muhim 
masalalardan biri bo’lib qolmoqda. 1911-1960 yillar davomida Orolga olimlarning 

---

ma’lumotiga ko’ra har yili o’rtacha 52 km
3
suv quyib kelgan va uningt sathi 
muntazam ravishda 53 m mutloq balandlikda bo’lgan dengizning o’rtacha 
chuqurligi 16 km ni tashkil qilga.