*allo – boshqa degan ma’noni anglatadi.
I,II; III,IV – enantiomerlar, I,III; I,IV; II,III; II,IV – diastereoizomerlar.
Treoninda ikkita ratsemat bo’ladi. Mezoformaga ega emas.
Optik izomerlarning absolyut konfiguratsiyasini
R,S-sistema orqali aniqlash mumkin (
R,S-
nomenklatura).
Optik izomerlarning absolyut konfiguratsiyasini R,S-sistema bo’yicha aniqlashda хiral markaz
bilan bog’langan atom yoki atom guruhlarning kattaligi hisobga olinadi. Atom yoki atom
guruhlarning katta-kichikligi elementning tartib nomeri bilan aniqlanadi. Bunda moddaning
molekulyar modeli fazoda shunday joylashtiriladiki, eng kichik o’rinbosar kuzatuvchidan eng uzoqda
joylashtiriladi. Qolgan uchta o’rinbosarning kattaligi soat strelkasi bo’yicha kamaysa, R-
konfiguratsiya (o’ng – rectus), agar soat strelkasiga teskari kamaysa – S-konfiguratsiya (chap –
sinister) yoziladi.
Masalan:
Ushbu moddani D,L-nomenklatura bo’yicha nomlab bo’lmaydi, bunda R,S-sistemasidan
foydalaniladi.
Asimmetrik uglerod atomlari bilan bog’langan bir хil o’rinbosarlar bir tomonda joylashgan
bo’lsa, u izomer
eritro- va, aksincha, har хil tomonda joylashgan bo’lsa
treo-izomerlar deyiladi.
СООН
СООН
Н
NH
2
D-treonin
[α]=+33,9
0
НО
Н
СООН
СООН
Н
2
N
Н
Н
ОН
II
СООН
СООН
Н
NH
2
Н
ОН
СООН
СООН
H
2
N
H
НO
Н
I
III
IV
L-treonin
[α]=−33,9
0
D-allotreonin*
[
α]=+11,9
0
L-allotreonin
[α]=−11,9
0
Br − СH − F
Cl
bromftorxlormetan
H
Cl
Br
F
H
Cl
F
Br
enantiomerlar
С
Cl
Br
F
Н
-Br > -Cl > -F > -H
R-
Cl
H
Br
F
1
9
17
35
С
Cl
F
Br
Н
S-
СООН
СООН
Н
OH
D-eritroxlorolma
kislota
Н
Cl
СООН
СООН
НO
Н
Cl
Н
СООН
СООН
Н
ОН
Cl
H
СООН
СООН
HO
H
Н
Cl
L-eritroxlorolma
kislota
D-treoxlorolma
kislota
L-treoxlorolma
kislota
Konfiguratsion izomerlar – bular o’zining individual fizik konstantalarga ega bo’lgan alohida
moddalar bo’lib, ular bir-biriga aylana olmaydi. Ularni bir-biriga aylantirish uchun kimyoviy reaksiya
o’tkazish zarur. Konformatsion izomerlar, aksincha, bir-biriga o’tib turadigan fazoviy izomerlardir.
Konformatsion izomerlar
Ma’lum bir konfiguratsiyaga ega bo’lgan molekula ichida atomlarning yoki atom
guruhlarning bir yoki necha σ-bog’ atrofida aylanishidan hosil bo’ladigan fazoviy holatlarga
konformatsiya deyiladi.
Konformatsiya sp
3
-gibridlangan uglerod atomlari tutgan to’yingan birikmalarga хos.
Oddiy σ-bog’ atrofida atom yoki atom guruhlarning aylanishidan hosil
bo’lgan fazoviy holatdagi stereoizomerlar konformatsion izomerlar deyiladi.
Konformatsion izomerlar doimo bir-biriga aylanib turadi, ularni alohida
ajratib olib bo’lmaydi.
Konformatsiya хodisasini alkanlarning ikkinchi vakili – etanning
fazoviy izomerlari misolida ko’rib chiqamiz. Etan molekulasidagi ikkita
metil guruhlar C−C orasidagi σ-bog’ atrofida ma’lum burchakka burilib, har
хil fazoviy holatlarni egallashi mumkin. Bunda hech qanday bog’ uzilmaydi,
bog’ hosil qiluvchi sp
3
-gibrid orbitallarning qoplanish darajasi o’zgarmaydi.
O’rinbosarlarning bir-biriga nisbatan joylashishi o’zgaradi. Burilish
burchagi torsion burchak deb yuritiladi va uning qiymatiga bog’liq holda molekula har хil geometrik
shakllarga, ya’ni konformatsiyaga ega bo’ladi. Bu konformatsiyalarning har biri ma’lum potensial
energiyaga ega.
Etandagi metil guruh σ-bog’ atrofida ma’lum burchakka burilganda ikkinchi metil guruhga
nisbatan quyidagicha joylashishi mumkin. Birinchi metil guruhning vodorod atomlari ikkinchi metil
guruhning vodorod atomlarning ustiga tushib qolgan bo’ladi. Bu konformatsiya “to’silgan”
konformatsiya deyiladi.
To’silgan konformatsiyada molekula eng katta potensial energiyaga ega bo’ladi. To’silgan
konformatsiya beqaror bo’ladi, chunki bu vaqtda torsion kuchlanish vujudga keladi. Qarama-qarshi
turgan bog’larning elektron bulutlarining o’zaro itarilishidan vujudga kelgan kuchlanish torsion
kuchlanish yoki Pitser kuchlanishi deyiladi.
O’rinbosarlarning bir-biridan uzoqlashib borgan sayin, torsion kuchlanish kamayib boradi va
tormozlangan konformatsiyaga o’tilganda uning qiymati minimal bo’ladi.
Ikkinchi etanning eng muhim konformatsiyasi – tormozlangan
konformatsiyadir. Bunda metil guruhning vodorod atomlari ikkinchi
metil guruh vodorod atomlarining ustiga tushmaydi, bir-biridan uzoqda
bo’ladi. Etanning bu konformatsiyasida torsion kuchlanish ham,
molekulaning ichki potensial energiyasi ham kam bo’ladi, ya’ni bu
konformatsiya barqarorroq bo’ladi.
Konformatsion izomerlar Nyumenning proeksion formulalri
orqali ifodalanadi. Buning uchun konformatsiyani proeksion tekisligiga
o’tkazilganda kuzatuvchi molekulani C−C bog’i bo’ylab qaraydi.
Kuzatuvchiga yaqin turgan uglerod atom nuqta bilan, uzoqdagisi aylana bilan tasvirlanadi. Har bir
uglerod atomining uchta valentligi chiziqchalar bilan ifodalanadi. Bunda yaqindagi uglerod
atomining valentliklari tasvirlaydigan chiziqchalar aylana markazidan tarqalsa, uzoqdagi uglerod
atomining valentliklarini ifodalaydigan chiziqchalar aylanadan chiqib turadi.
С
Н
Н
Н
etanning to’silgan
konformatsiya
С
Н
Н
Н
С
Н
Н
Н
etanning tormozlangan
konformatsiya
С
Н
Н
Н
Etan konformatsiyalar holida bo’ladigan eng oddiy birikmadir. Murakkabroq tuzilishga va katta
hajmli o’rinbosarlarga ega bo’lgan birikmalarning konformatsion izomerlari ham ko’p bo’ladi, ularda
yana torsion kuchlanishidan tashqari Van-der-Vaals kuchlanishi ham vujudga keladi.
Butan molekulasida C2-C3 atrofida atomlar aylaganda ikkita to’silgan va ikkita tormozlangan
konformatsiyalar vujudga keladi.
Katta o’rinbosarlar bir-biridan o’zoq joylashgan bo’lsa (torsion burchagi 180
0
), bu
konformatsiya
anti-tormozlangan, yaqin esa (torsion burchagi 60
0
) – gosh-tormozlangan
konformatsiya deyiladi.
Н
Н
Н
Н
Н
Н
Н
Н
Н
Н
Н
Н
Rasm 4.7. Etanning a) to’silgan va b) tormozlangan konformatsiyalari
а)
b)
Н
СН
3
Н
Н
Н
СН
3
Н
СН
3
Н
Н
Н
СН
3
Н
СН
3
Н
Н
СН
3
Н
Н
СН
3
Н
СН
3
Н
Н
Rasm 4.8. Butanning a) tormozlangan (gosh- va anti-) va b) to’silgan konformatsiyalari
а)
b)
