Mavzu: Organik kimyo predmeti. Organik birikmalarning tuzilishi, izomeriyasi, kimyoviy bog`lar. Reja

ORGANIK BIRIKMALARDAGI KIMYOVIY BOG’LAR 

 

  CH

3 

– CH – CH − 

C

 

3

 – 

gidroksi

 – 

2

 – 

metil

butan

 

kislota

 

ОН 

 

ОН 

О 

СН

3 

Katta 

xarakteristik 

guruh 

O’rinbosarlar 

lokantlar 

o’zak 

suffiks 

prefiks 

Boshlang’ich 

struktura

 

  СН

3

−СН

2

−

ОН

                   СН

3

−СН

2

−

О

−СН

2

−СН

3 

              СН

3

−СН

2

−

Cl 

        

etil 

spirt

                                               dietil 

efir

                                       etil

xlorid

 

               

γ

          β         α                                              

β

                    α 

     

NH

2

−СН

2

−СН

2

−СН

2

−

ОН

                  

  Cl

−СН

2

−СН

2

−

C≡N 

           

γ-amino

propil 

spirti 

                                          

β-xlor

etil

sianid

 

 

         СН

3

−СН

2

−

              СН

3

−СН

=

 

         

−

СН

2

−СН

2

−

             СН

3

−С

≡ 

 

      bir valentli radikal                        ikki valentli radikallar                    uch valentli radikal

 

 

 

CH

3 

– CH  –  CH

2

 – CН

3 

СН

3 

uchlamchi uglerod atomi 

birlamchi uglerod atomi 

ikkilamchi uglerod atomi 

---

 

 

 

Kimyoviy birikmalar molekulasi hosil bo’lishida atomlararo ta’sir etuvchi va ularni birgalikda 

ushlab turuvchi kuchga kimyoviy bog’lanish deyiladi.  

Hozirgi zamon tasavvurlariga ko’ra, organik birikmalarning reaksion qobiliyati molekuladagi 

bog’larning  tabiatiga  va  kovalent  bog’  elektronlarining  siljishi  bilan  belgilanadi.  Kimyoviy 

bog’lanishning mohiyati shundaki, atom yoki ionlar bir-biri bilan birikkanda umumiy energiya zapasi 

ular ayrim-ayrim holda bo’lgandagiga qaraganda kichikroq qiymatga ega bo’ladi va sistema nisbatan 

barqaror holatni egallaydi.  

Organik  birikmadagi  kimyoviy  bog’larning  turi,  tabiati  va  molekulaning  elektron  tuzilishi 

moddaning reaksion qobiliyatini, kimyoviy хossalarini belgilaydi. SHuning uchun organik birikma 

tarkibidagi bog’larning qanday vujudga kelganligini, tabiatini bilish muhim ahamiyatga ega. 

Organik  birikma  tarkibida  quyidagi  kimyoviy  bog’  turlari:  ion,  kovalent,  koordinatsion, 

vodorod, semipolyar bog’lar bo’ladi.  

Bog’larning vujudga kelish usuliga ko’ra, ular asosan ikki hil bo’ladi: ion va kovalent bog’lar. 

1916  yili  nemis  olimi  Valter  Kossel  va  amerikalik  olim  Gilbert  Lyuis  Nyuton  kimyoviy 

bog’larning elektron nazariyasini yaratdilar. Bu nazariyaga ko’ra, kimyoviy bog’ atomlarning tashki 

elektron qavatlardagi valent elektronlarining o’zaro ta’sirining natijasidir. 

 

Хar bir element atomi o’zining tashqi elektron qavatini inert gazlarning tashqi elektron qavatiga 

o’хshab,  (masalan,  2ta  elektronli  dubletga  –  geliy  atominidek  yoki  sakkizta  –  oktet  –  neon 

atominidek) elektronga to’ldirishga harakat qiladi. Chunki tashqi elektron qavati to’lgan nodir gazlar 

ta’sirlarga barqaror, inert bo’ladi. 

Tashqi  elektron  qavatini  to’ldirishi  uchun  element  atomi  boshqa  element  atomiga  o’zini 

elektronlarini  beradi  yoki  boshqa  element  atomidan  o’ziga  elektron  qabul  qiladi  yoхud  o’z 

elektronlarini  boshqa  elementning  valent  elektronlari  bilan  umumlashtiradi.  Natijada  kimyoviy 

birikma hosil bo’ladi. Bu birikmaning hosil qilgan har bir element atomining tashqi elektron qavati 

elektron bilan to’lib, inert gazlarning elektron konfiguratsiyasiga mos kelib qoladi. Valent qavatlarini 

bunday to’ldirish prinsipiga “oktet qoidasi” deb nom berilgan.  

Birikma hosil bo’lishida element atomlarining tashqi elektron qavati qanday tarzda to’lishiga 

qarab, kimyoviy bog’lanishlar ikki hil bo’ladi: ion va kovalent.