Mavzu: Operatsiyadan keyingi davrda bemorlarni davolash. Operatsiyadan keyingi davrni saqlash

ORGANIZMLARNING KO`PAYISHI

Reja:


1. Mitoz bo`linishi.
2. Meyoz
3. Organizmlarning embrional va postembrional rivojlanishi.
4. Postembrional Rivojlanish
Organizmlarning o`sishi, rivojlanishi va ko`payishi hujayraning bolinishi bilan bogliq. Organizm voyaga etganda bir qancha to`qimalarning hujayralari doimo nobud bolib turadi va ularning o`rni doimo bolinish yoli bilan vujudga keladigan yanga hujayralar bilan almashinadi. Demak, bolinish hujayralarning yashab qolishiga sababchi bo`ladigan, aslida hayotai uzluksiz davom ettiradigan jarayondir.
Irsiy belgilarning izchillik bilan nasldan naslga oxtishini, asosan bolinib ko`payishda davom etayotgan hujayralar amalga oshiradi. Prokariotlar oddiy bolinish (ikkiga bolinish) yoli bilan ko`payadi. Eukariot xujayralar asosan ikki xil: mitoz yoki kariokinez va meyoz yo`li bilan bo`linadi. Ko`payishning ahamiyati. Prokariot va eukariot hujayralarning ko`payishi. Ko`payish hayot mohiyatining eng muhim xususiyatlaridan biridir. Bakteriyalardan tortib, to sut emizuvchilargacha bolgan barcha tirik organizmlar istisnosiz ko`payish qobiliyatiga ega. Har bir hayvon va o`simlik turining yashashi, ota —ona individlar bilan avlodlar o`rtasidaga izchillik fadat ko`payish tufayligina saqlanib qoladi. SHartli ravishda ko`payish deb atasa boladigan jarayonni molekulalar doirasida olib qaraladigan bolsa, u DNK ning o`z molekulalari sonini ikki hissa ortgarish xususiyati bilan ifodalanadi. Hujayra darajasida mitoxondriyalar bilan xloroplastlar singari organoidlar bolinish yo`li bilan ko`payadi. Organizmlarning ko`payish shakllari juda xilma —xil va murakkabdir.
Jinsiy va jinssiz ko`payish. Barcha tirik organizmlar ko`payishining ikkita turi tafovut qilinadi. o`ziga o`xshash yanga indivldlarni hosil qilish ko`payish deb ataladi. Koxpayish o`z —o`zini hosil qilish, qaytarish, o`ziga o`xshash nusxa paydo qilish bolib, tirik organizmlarning xossalaridir: ertutning vegetativ yol bilan palagidan ~sopayishi.
Jinssiz ko`payish. Jinssiz ko`payish natijasida ayrim hujayralar yoki organlarning bo`linishi natijasida yangi organizmlar hosilboladi. Jinssiz ko`payishdayangi avlodlar ona avlodning aynan nusxasi hisoblanadi. Jinssiz ko`payishiiing biologik ahamiyati organizmlarning tez ko`payishi va ko`p avlod hosil bo`lishini ta`minlashdan iborat. Jinssiz ko`payish hayvonlarga qaraganda o`simliklarda ko`proq uchraydi. Ko`payishning bu turi qishloq xcrjaligi: bogdorchilik, sabzavotchilik, dalachilik uchun katta ahamiyatta ega, qishloq xo`jaligi amaliyotida faqatgina jinssiz yol bilan ko`paytiriladigan ko`pgana madaniy o`simliklar bor. SHu nuqtai nazardan olganda gulli, urugli oliy o`simliklarning vegetativ ko`payishi biz uchun katga ahamiyatga ega. Vegetativ ko`payish o`simliklarning vegetativ jinssiz qismlari yordamida yuzaga chiqadi. O`simlikning ildizi, poyasi, bargi ana shunday qismlar jumlasiga kiradi, bular yo maxsus organlar, yoki yangi qismlar paydo qilib boradi. o`simliklar qalamchalar yordamida ham ko`payadi. Vegetativ ko`payishga o`simliklarning jingalaklari, ildiz bachkisi, piyozchalari, tugunaklari va ildiz poyasidan ko`payishlarini misol qilib ko`rsatish mumkin.
Prokariotlar, ko`pgina sodda hayvonlar: bulutlar, kovak ichlilar, ba'zi yassi chuvalchanglar, astsidiyalar va boshqalar jinssiz yol bilan ko`payadilar. Xuddi o`simliklar dunyosida bo`lganidek, hayvonlar dunyosida ham jinssiz ko`paylshning bir necha usullari boladi. Jinssiz ko`payishning eng ko`p tarqalgan turi ona organizmining taxminan bir —biriga teng keladigan ikkita qismga bolinishidir. Masalan, infuzoriya 16 — 24 soatda bir marta ko`ndalangiga: oddin yadrosi, soxngra Sitoplazmasi ikkiga bolinadi. Ana shuning natijasida ikki qiz individ vujudga keladi.
Parazitlik qilib yashovchi sodda hayvonlar hamda sdoralilarning ko`payishi o`ziga xos bolib, spora hosil qilipsh yoki shizogoniya deyiladi. Triponasomalar uzunasiga bolinadi. Hayvonlarning jinssiz ko`payishining boshqa bir turi marjon poliplarda kurtaklanishdir. CHuchuk suv buluti, bodyagalarda ichki kurtaklanish (gemulalar deyiladi) bolib o`tadi, qishda ona organizm halok bolib ketadi va gemulalardan ko`klamda yosh bulutlar vujudga keladi. Kurtaklanib ko`payishda ona organizmidan ajralmay qolishi va koloniyalar hosil bolishiga olib keladi. Jinssiz ko`payish ko`pincha bir hujayrali zoosporalar yordamida amalga oshadi. Spora grekcha—u r u g' ma`nosini bildiradi, «zoo» esa hayvon degan ma`noni beradi. Sporalar yoki zoosporalar ona hujayraning maxsus hujayrasidan hosil boladi.
Ular spora hosil qilsa — sporalar, zoospora hosil qilsa, zoospora
deyiladi. Jinssiz ko`payishga: eukariotlardan anor, tol, tok va anjir
parxish yo`li bilan ko`payishi, qalamcha bilan ko`payish, tuplarni
bolish, payvandlash yo`li bilan ko`paytirishlar kiradi.
Eukariotlardan: tok, terak, tol va anor qalamchalari bilan, olcha, agargul, siren iddizlari bilan, binafshalar barglari bilan ko`payadi. Payvandlash usuli bilan ko`pincha qoxshimcha ildiz chiqarishi qiyin bolgan mevali va rezavor o`simliklar ko`paytiriladi. Poliembrional ko`payishda—bitga zigotadan mustaqilholda rivojlanuvchi bir nechta homilalar hosil boladi.
Jinsiy ko`payish. Bunday ko`payishda alohida rivojlangan, etilganjinsiyhujayralar (gametalar) ishshrok etadi. Urg"ochi jinsiy hujayralar — ovotsitlar deyllib, tuxumdonlarda rivojlanadi. Erkak jinsiy hujayralari spermatozoidlar deyilib, urug' hujayralarda rivojlanadi. Jinsiy hujayralarning tuzilishi. Barcha jinsiy hujayralar bir —biridan farq qiladi. Tuxum hujayralar boshqa hujayralar kabi hujayra qobish, sitoplazma va yadrodan tashkil topgan. Lekin boshqa hujayralardan farqi uning o`lchamining juda katta bolishidadir. Odam tuxum hujayrasining hajmi 150 mkm gacha etadi (somatik hujayralarda esa 10—15 mkm dan oshmaydi). Ularning olchami, kattaligi sitoplazmada oqsillarga boy oziq modda sariqlikning mayjudligiga bogliq. Tuxum qo`yib ko`payadiga umurtqalilar tuxum hujayrasida oziq modda — tuxum sarigya ko`pdir. Tuxum hujayrasi qalin qobiq bilan o`ralgan bo`lib, u himoya vazifasini bajaradi. Tuxum hujayralar hujayralardan katta bolganliga bilan ham farkdanadi. Tuxum hujayra organizmlarning rivojlanishi uchun kerak bolgan barcha irsiy axborotni o`zida saqlaydi.Odam spermatozoidining olchami juda kichkina bolib, 50-70 mkm lan oshmaydi. Spermatozoidning asosiy roli o`z gaploid to`plamiga ega bo`lgan yadrosini tuxum hujayra sitoplazmasiga kiritishdan iborat. Uning tuzilishi ham o`sha funktsiyani bajarishgalyuslashgan bolib, boshcha, bo`yin va dum qismlaridan tashkil topgan. Bosh qismida yadro, bo`yin qismida tsentriola va
mitoxondriyalar joylashgan, dum qismi esa harakatlanishni ta`minlaydi.
Jinsiy `ujayralarning rivojlanishi — gyametogenez. Urug' xujayralar (spermatozoidlar) urugdonda rivojlanadi. Urug hujayralarning rivojlanishi — spermatogenez, tuxum hujayralarining rivojlanishi — ovogenez deyiladi. Jinsiy hujayralarning etilishi — gametogenez shartli ravishda to`rt: ko`payish, o`sish, etilish va shakllanish davrlariga bolinadi.
Ko`payish davri. Ko`payishda etilmagan jinsiy xujayralar xuddi tanadagi kabi diploid (2p) to`plamga ega boladi. Ular kcrp marta migoz yoli bilan bolinib, ko`paya boradi va bu jarayon ko`payish zonasida kechadi. o`sish davrida diploid to`plam bosRlanglch xujayralarning ayrimlari o`sish zonasiga o`tib katgalashadi, oziq moddalar to`playdi, ularning DNK si mikdori ikki xdssa ortadi.
Undan keyin etilish zonasida hujayralar meyoz usulida ko`payib, gaploid to`plamga ega bolgan xujayralar to`plamini hosilqrlladi. SHakllanish davrida etuk jinsiy xujayralar hosil boladi. Ovogenez va spermatogenez asosan btr—biriga o`xshashdir, lekin ularning o`rtasida quyidaga farqlar mavjud:
Ovogenez spermatogenezga nisbatan uzoq davr davom etadi. CHunki tuxum xujayralarda homilaning rivojlanishi Uchun zarur bolgan moddalar hosil bo`ladi. Spermatogenezning meyozjarayonidasitoplazma Hamma xujayralarga baravar ta`minlanadi. Ovogenezda esa Hujayraning faqat bitgasigagina sitoplazma ta`minlanib, boshqalariga deyarli o`tmaydi. Natijada spermatogenez oxirida 4 ta, ovogenezda esa faqat bitgagina yirik xujayra Hosil boladi, uning uchta mayda xujayralari nobud boladi. Ovogenezda shakllanish davri bo`lmaydi. SHunday qilib, gametogenez jarayonida jinsiy bezlarda diploid to`plamli (2p) boshlanshchxujayralardangaploidto`planili (p) jinsiy hujayralar hosil boladi. Spermatogenezda uchta davrdan tashqari, to`rtanchi davr — qayta tuzilish davri ham bolib o`tadi. Bu davr ovogenezda bolmaydi. Urgochi va erkak gametalar katta — kichikligi hamda tashqi ko`rinishi jihatidan yo bir xil bo`lishi — bunda bular izogametalar deb ataladi, yoki har xil bolishi mumkin—bunda ular anizogametalar deyiladi. Ikki jinsga mansub gametalar otalanib zigota hosil qiladi. O`simliklarning jinsiy ko`payishi. O`simliklarnmg jinsiy ko`payishi haddan tashqari keng tarqalgan va xilma —xil shakllarni ifodalaydi. Izogomiya tuban darajadagi o`simliklarda uchraydi. Ulotriks — suv o`ga tashqi ko`rinishidan bir xil ikkita gameta hosil qiladi va 2 ta xivchinli hujayradan iborat boladi. qirqquloqlarda sporalardan yuraksimon mayda — mayda o`simlikcha (nish) hosil boladi. Uning ikkala tomonida erkak (anteridiylar) va urg'ochi (arxegoniylar) jinsiga mansub bolgan jinsiy hujayralar hosil boladi. Oliy darajadagi prokariotlarda va yopiq uruglilarda jinsiy ko`payishga xizmat qiladigan maxsus organ — shaklan o`zgargan novdadan iborat g u 1 bo`ladi. SHu novdada odatda yashil barglar o`rniga kontsentrik doiralar holda joylashgan to`rgga tarkibiy qism bo`ladi, ular gul bandiga gul chiqaradigan doyaning kengayib kelgan uchiga birikkan bolib, uning generativ organini tashkil etadi. yOpiq uruglilarning tugunchasi uruglangandan keyin o`sib, ichida uruglari bo`lgan meva hosil bola boshlaydi. o`simliklarning jinsiy ko`payishidan qishloq xo`jaligida doimo keng foydalaniladi. Ko`payishning bu usullaridan duragaylashda keng foydalaniladi. Duragaylash yoli bilan yangidan — yangi o`simlik navlari yaratiladi. Etilgan jinsiy hujayralarining yadrosida xromosomalarning toq, gaploid to`plami mavjuddir. Ana shu ikki xil jinsiy hujayralarning qo`shilishi natijasida organizm hosil bo`ladi va yana jinsiy hujayralardagi xromosomalarning diploid to`plami vujudga keladi. Har xil xromosomalar juftlashgani uchun ham yangi irsiy xususiyatli organizmlar vujudga keladi. Jinsiy ko`payish irsiy xilma — xillikga olib keladi.

MITOZ BO`LINISHI.

Eukariotik organizmlarning asosiy ko`payish usuli hujayralarning odatdagi usullar bilan bo`linishi mitotik (mitoz —ip) yani ipsimon bolinish deyiladi. Be"zan ikkinchi nomi kariokinez deb ham ataladiTirik organizmlarning barchasi hujayralardan iborat. Organizm hujayralarga nisbatan uzoqroq umr ko`radi.
Masalan: eritrotsitlar 120 kun yashaydi, bunda umri tugagan adralarurnigadoimoyangahujayralarhosilbolibturadi. Organizmdagi millionlab hujayralar bir sekundda nobud bolib, ularning o`rniga yangilari hosil bolib turadi. Turli hujayralarda bolinish turlicha kechadi. Nervg mushak xujayralari, qizil qon tanachalari etuk bosqichga ettandan keyin ular umuman bolinmaydi. Ko`pgina ichak epiteliysi hujayralari, teri, o`pka hujayralari organizmning butun hayoti davomida bolinib turadi. Bo`linish muddati har xil, u 8 soatdan 100 kungacha va hatto undan ham ortiq bolishi mumkin. SHu tartibda hujayralar hosil bolib boradi. Eukariotik hujayralar asosan ikki xilusulda bolinib ko`payadi: 1. M i t o z — somatik hujayralarning bolinishi.
2.Meyoz — jinsiy hujayralarning ko`payish usuli. Hujayraning bir marta, ikki marta bolinishi oraligl — interfaza yoki interkinez (lotincha Meg — orasi degan ma`noni anglatadi) deb ataladi. Eukariotik hujayralar asosan mitoz bo`linish usulida bo`linadi. Mitoz asosida hujayralarning soni ortadi, organizmlar o`sadi, bolingan hujayralarning o`rni tiklanadi. Bir hujayrali organizmlarda mitoz tufayli jinssiz ko`payish jarayoni amalga oshadi. Mitoz juda murakkab jarayondir. Hujayralar bolinishdan oldin unga tayyorlanishadi. Bunday vaqtda hujayra yadrosida xilma —xil morfologik va biokimyoviy o`zgarishlar kechadi. Hujayraning bolinishgacha va bolinishdan keyingi bosib o`tgan yoli mitotik tsikl deb ataladi. Mitoz tsikli — mitoz va unga ketgan vaqtlar yigandisidan iborat. Xullas, mitoz tsikli mitoz va interfazadan iborat.,! Interfaza o`z vaqgida ketma — ket keladigan davrlarga bolinadi: F. Sintezdanavvalgidavr&" harfi bilan belgilanadi. S~ davrida hujayra o`sadi va DNK sintezlanishga tayyorlanadi. Bunda DNK reduplikatsiyalanishi uchun zarur bo`lgan azotli asoslar, fermentlar, RNK va oqsilmolekulalari sintezlanadi. Sintez davriz harfi bilan belgilanadi. Budavrda DNK reduplikatsiyalanib, uning miqdori ikki hissa ortadi. SHu bilan birga RNK va oqsil molekulalari sintezlanadi — tsentriolalar soni ham ikki marta ortadi. Sintezdan keyin (mitozdan avval) gidavr S2 harfi bilan | belgilanadi. Bu davrda ham RNK va oqsil sintezi davom etadi. dyniqsa, bolinish dutini hosid qiluvchi mikronaychalar tarkibiga kiradigan t u b i 1 i n oqsili sintezlanadi. Interfaza tugallangandan keyin hujayraning bolinishi yoki mitoz jarayoni boshlanadi. Mitoz hujayralardato`xtovsiz kechadigan jarayondir. Ammo uni tushuntirish oson bolishi uchun shartli ravishda to`rtta faza: profaza, metafaza, anafaza, telofazaga bo`linadi. Mitozdajuda katgao`zgarishlar kuzatiladi. Mitoz hujayra hayot tsiklining juda ham kam vaqtini tashkil etadi. Masalan: ichak epiteliysi hujayralari 20 — 22 soat yashashi mumkin. Profazada xromosomalar spiralga o`ralib kaltalashishi va yo`gonlashishi boshlanadi. Interfazaning sintez (3) xromosomalarning tarkibidagi DNK miqdori ikki xissa orttanligi uchun profazadagi xromosomalarning har qaysisi ikkita xromatidlardan iborat bo`ladi. Spirallanish natijasida xromosomalar tobora yo`g"onlashib, yoruglik mikroskopda ko`rinadigan bolib qoladi.Sitoplazmaga joylashgan hujayra markazining tsentriolalari juft — juft bolib, bir —biridan itarila boshlaydi. Ularning o`rtasida mikronaychalar malum tartibda joylashib, qutblarni bir —biri bilan biriktiruvchi kalavasimon bolinish dugani hosil qiladi. Ularning bo`linish dugi tarkibida tsentriolalar bolmaydi. Profaza hujayra yadrosi qaytadan tuziladigan davrdir. Xromosomalar spirallanadi (spiral bo`lib o`raladi) va optik mikroskopda yaxshi ko`rinadigan bo`lib qoladi. YAdrocha va yadro pardasi erib, asta —sekin yo`qolib ketadi. Natijada bolinish duti paydo boladi. Metafaza paytida xromosomalar dug ekvatori bo`ylab joy oladi va xromosoma plastinkasi o`qi, metafaza plastinkasini hosil qiladi. A n a f a z a juft—juft bolib birikib turgan xromosomalar tarqalib boradigan davrdir.
1 — interfaza holatdagi hujayra yadrosi;
2, 3 —profaza, spirallasha boshlagan xromosomalar va qutblarga ajralgan tsentriolalar ko`rinib turibdi; 4 —metafaza, yadro pardasi erib ketgan, bo`linish dugi iplari kcmnib turibdi; 5, 6 —anafaza, xromosomalar hujayra qutbi tomon tarqalgan; 7, 8 —telofazada yadro batamom ikkiga bo`lingan, yadro pardasining hosil bo`lganligi va sitoplazmaning belbog' hosil qilib bolinishi ko`rinib turibdi. Telofaza mitozning so`ngga davri bo`lib, xromosomalar spiralsizlanadi. YAdro va hujayra pardalari shakllanadi. Bu davr ikkita qiz hujayralar paydo bolishi bilan poyoniga etadi. Bunda xromosomalarning ikkita diploid to`plami joylashadi (masalan, odamda tana hujayralarinig to`plami 2p q 46 bo`lsa, anafazada 4p q 92 ga teng boladi). Bu yosh hujayralarning har biri ona hujayralarga qaraganda kichikroq boladi. YAngi hujayralar o`sib boradi va mazkur to`qima hujayralariga xos bolgan kattalikka etib, xarakterli shakllarni egallaydi. Hujayralar qancha yosh bolsa, shu darajada bot —bot bolinib turadi. SHunday qilib, mitoz usulida bolinish davomida asosan 2 xil jarayon kuzatiladi: 1) yadroning bo`linishi — kariokinez; 2) sitoplazmaning bo`linishi —" sitokinez. Ba`zan mitozning ikkinchi qismi amalga oshmaya qoladi. Buning natijasida ko`p yadroli hujayralar hosil boladi. To`qimalarning mitotik faolligi uning tabiati hamda fiziologik faolligiga bogliq. o`sish va regeneratsiya vaqtida bu faollik ayniqsa zo"r boladi. Gormohlar va organizmni idora etuvchi boshqa sistemalari mitotik faollikka katta ta`sir ko`rsatadi. Odam tanasidaga hujayralarda boladigan asosiy mitoz davrlari o`rta hisobda quyidagicha tezlik bilan o`tadi: profaza — 30 — 60 minut, metafaza — 2—10 minut, anafaza — 3—15 minut, telofaza — 30 minut davom etadi. Xullas, mitoz bo`Xinish 1 — 2 soat davom etadi. Interfaza esa bundan bir necha barobar uzoqroq davom etishi mumkin. Odamning tanasida hujayralarning bo`linishi uchun 35,5—37°S normalhisoblanadi, haroratning ko`tarilishi yoki past bo`lishi mitozni sekinlashtirib qo`yadi yoki izdan chiqaradi. Xavfli o`smalarga ionlapggaruvchi nurlar yordamida davo qilish usuli shunga asoslangan. Ko`pincha nerv hujayralari embrional rivojlanish davrida bolinib hosil boladi va keyinchalik o`sib boradi. Odatda ular deyarli bo`linmaydi. Mitozning biologik ahamiyati. Mitoz natijasida har bir yangi hujayrada ona xromosomalari qanday bolsa, xuddi shunday xromosomalarga ega bolib qoladi. Ikkala yosh hujayralardagi xromosomalrning soni ona hujayra xromosomalarining soniga teng boladi. Mitoz — xujayra irsiy moddalarining yangi hosil bolgan hujayralarga teng miqdorda taqsimlanishini ta`minlovchi asosiy mexanizmdir. Mitoz organizmning embrional rivojlanishini, jarohatlangan hujayra va to`qimalarning qayta tiklanishini, umri tugagan Hujayralarning o`rnini to`ldirishini ta`minlaydi. Organizmlarning jinssiz ko`payishi ham mitoz bolinish asosida amalga oshiriladi. Mitoz organizm xujayralarida xromosomalarning doimiyligini saqlaydi. Har bir xujayra yadrosidagi xromosomalar yigindisi xromosoma to`plami deb ataladi. Ko`p hujayrali ikki xilxujayralar to`plami farqlanadi: 1) Somatikhujayralar (tananing barchateri, mushak, nerv, qon, ildiz, poya va boshqalar kiradi); 2) Etilgan jinsiy hujayralar ~ — shmetalar atalib, ular toq hodda boladi. Masalan: odamda somatik hujayralarda 46 tadan xromosoma bolsa, jinsiy Hujayralar, ya'ni gametalarda 23 ta xromosoma uchraydi. Ba`zan mitozning noto`gri kechishi xromosomalarning shikastlanishiga, ular sonining kamayib yoki ko`payib ketishiga olib kelishi mumkin. Natijada har xil irsiy kasalliklar vujudga kelishi mumkin,
MEYOZ
Tayanch so`zlar
Meyoz, reduktsion bolinish, DNK ning ikki hissa ortishi,
gametogenez, interfaza. 1—profaza, 1— metafaza, 1—anafaza, I—
telofaza, krossmgoverlanish, xromosomalarningchalkashuvi,
koifyugatsiya mitoz metafazasi, P-profaza, P-metafaza, II-anafaza, P-telofaza, xromosomalarning ekvatordajoylanishi, gaploid, diploid, zigota, uruglanish, tuxum hujayra, urut Hujayra, partenogenez, otalanish. Androgenez, ginogenez, ontogenez, embrional rivojlanish, blastomer, blastula, gastrulyatsiya, ektoderma, entoderma, mezoderma, neyrula bosqichi, differentsiallashish, embrional induktsiya, embrionning qaltis davri. Postembrional, bilvosita rivojlanish, bevositarivojlanish, metamorfoza, gomeostaz, bioritm, anabioz, regeneratsiya.
Ko`payishda etilmagan jinsiy hujayralar diploid (2p) hujayralar to`plamiga ega boladi. O`sish davrida hujayralar bolinmasdan, faqato`sadi. Gametalarningetilishihujayralar bolinishining alohida bir turi — m e y o z tufayli boradi, Meyoz mohiyati xromosomalar sonining ikki baravar kamaylshi (reduktsiyalanishi) dan iboratdir. Bunday to`plam — gaploid to`plam deyiladi va Vp tarzda belgilanadi. Meyoz jinsiy hujayralarning rivojlanishi (gametogenez) jarayonida kechadi Generativ hujayralar—meyoz yoli bilan ko`payadi. Jinsiy hujayralarning meyoz yoli bilan ko`payishi. Ikkinchi meyoz birinchisiga qaraganda juda tez kechadi va P — profaza, P —metafaza, P —anafaza, P — telofazalardan iborat boladi. Meyoz keta —ket keladigan ikki bolinishni o`z ichiga oladi. Ularni bir —biridan farq qilish maqsadida bolinish fazalarining oddiga I yoki II raqamlari qo`iiladi. Meyoz ham mitoz kabi interfazadan boshlanadi. Bunda DNK ikki hissa ortishi natijasida xromosomalar ham ikki hissa ko`payadi. Meyoz vaqtida xromosomalar gametalarda 2p ga teng keladigan xurli kombinatsiyalarda ta`minlanadi. Odam uchun bu — 2238388608 kombinatsiyani tashkil etadi. Birinchi bolinish fazasi ancha murakkab bolib, uzoq vaqg davom etadi. Ba'zi organizmlarda oylab, hatgo yillab davom etishi mumkin. Birinchi meyoz bolinish ikkinchisiga qaraganda ancha murakkab bolib, uzoq vaqt davom etadi. Birinchi meyotik bo`linish profazn vaqtida juft xromosomalar bir —birining oldiga o`gab «gaziladi, so`ngra korfyugatsiyalana boshlaydi. Mitoz va meyozni taqqoslash uchun ular yonma —yon rasmda ko`rsatilgan. Juftxromosomalar bir —birigaaniqto`trilanib, bir —biriga qo`shiladi. So`ngra ikkita nimtadan (xromonemadan) iborat korfyugatsiyalarning har biri o`z jufti bilan chirmashadi. Spirallanib kaltalasha boshlaydi. Ular bir —biriga yopishib, yonma —yon joylasha boshlaydi va xromosomalar qismlari bilan almashishadLBukesishishyokichatishishga krossingover yoki
xromosomalarning chalkashuvi deyiladi, Bu jarayonlar bilan bir
vaqtning o`zida mitozdagi kabi yadro qobigl parchalanib, yadrocha
yo`qolib ketadi, so`ngra bolinish dugi hosil bo`ladi. SHunday qilib,
1 — profazaning o`ziga xos xususiyati gomologak xromosomalar
korf yugatsiyalanshxsh va o`xshash qismlar bilan almashinishidir. 1 —
metafazada xromosomalar juft—juft holatda hujayraning ekvator
tekisligi bcrylab joylashadi (mitoz metafazasida xromosomalarning chsoylashishini eslang). So`ngra 1 — anafaza boshlanadi, gomologik xromosomalar eutunligicha xromosomalarga ajralmagan holda harakatlana yushlaydi. Mitozning anafazasida esa har bir. xromosoma fomatidga ajralib, xromatidlar qutblarga harakatlanadi. — telofazada xromosomalar soni ikki hissa kamaygan ujayralar hosil boladi. Birinchi meyoz bilan ikkinchi meyoz • rasidagi juda qisqa vaqtai interkinez deyiladi, interfaza o`lmaydi, chunki bunda DNK molekulalarining ikki hissa rtishiga ehtiyoj yo`q. P —profazada xromosomalar spirallanadi, yadro qob; archalanadi, yadrocha yo`qolib ketib, bolinish urchugi hos oladi, bunda korfyugatsiyalanish kuzatilmaydi. P — metafazada xuddi mitozdagi kabi xromosomalar ekvator tekisligiga joylashadi.
P —anafazada xromosomalar bir —biridan ajralib alohida xromosomalarga aylanadi va qutblar tomon harakatlanadi (1 — anafazada gomologik xromosomalarning bir — biridan ajralishini eslang). II — telofazada ikkita xromosomali, gaploid to`plamli bo`lgan hujayralar hosil boladi. SHunday qilib, meyoz natijasida har bir diploid to`plam boshlangich hujayra ketma —ket ikki marta bolinishi natijasida 4 gaploid to`plamli jinsiy hujayralar—gametalar hosil boladi.
Meyozning biologik ahamiyati.
1. Meyoz tufayli avlodlar almashinuvi davomida xromosomalar sonining doimiyligi o`zgarmaydi. Agar gametogenezda xromosomalar soni kamaymaganda, har bir yanga avlodda xromosomalar soni tinmasdan ikki hissa ortib boraverar edi. Natijada turning eng xarakterli xususiyatlaridan biri— xromosomalar soniningdoimiyliga buzilar edi.
2. Meyozda gomologik xromosomalarning juda ko`p xilma —xil kombinatsiyalari hosil boladi. Ota yoki ona xromosomalari meyozda har xil gametalarga tarqalishi natijasida gametalarda xromosomalarning yangi to`plami hosil bo`ladi.
3. Xromosomalarning korfyugatsiyalanib, o`xshash qismlar bilan almashinuvi (krossingover) natijasida irsiy axborotning yangi to`plami hosil boladi. Natijada gametada ota —ona xromosomalari aralashgan holda boladi. Har xil xromosomalarga ega gametalar irsiy o`zgaruvchanlikka sabab boladi. Irsiy o`zgaruvchanlik organizmlarning evolyutsiyasiga olib keluvchi asosiy omillardan biridir Ba"zi hollarda
meyoz jarayonida xromosomalarning gametalarga taqsimlanishi buziladi. Natijada ayrim gametalarda gomologik xromosomalarning har ikkalasi, ayrimlarida esa bittasi ham bolmasligi mumkin. Bunday holatlar organizmlarning rivojlanishi buzilishiga olib keladi va har xilirsiy kasalliklarning kelib chiqishiga sabab boladi. r~itoz va meyozning o`xshashligi va farqini bir — biri bilan taqqoslang.
URUG`LANISH.
Tayanch so`zlar
Meyoz, reduktsion bolinish, DNK ning ikki hissa ortishi, gametogenez, interfaza. 1-profaza, 1-metafaza, 1-anafaza, I-telofaza, krossingoverlanish, xromosomalarningchalkashuvi, kon`yugatsiya mitoz metafazasi, P-profaza, P-metafaza, II— anafaza, P-telofaza, xromosomalarning ekvatordajoylanishi, gaploid, diploid, zigota, uruglanish, tuxum hujayra, urut Hujayra, partenogenez, otalanish. Androgenez, ginogenez, ontogenez, embrional rivojlanish, blastomer, blastula, gastrulyatsiya, ektoderma, entoderma, mezoderma, neyrula bosqichi, differentsiallashish, embrional induktsiya, embrionning qaltis davri. Postembrional, bilvosita rivojlanish, bevositarivojlanish, metamorfoza, gomeostaz, bioritm, anabioz, regeneratsiya.
Uruglanish (otalanish) yashash muhitiga qarab tashqi va ichki boladi. Suvda yashaydigan organizmlarda odatda tashqi uruglanish uchraydi: urgochisi suvga uvildiriq (tuxum) qo`yib ketadi, erkaga esa uning ustiga tarkibida spermatozoidlari boladigan urug" suyuqligini to`kib ketadi. Urug' suyuqligining suv bilan suyulishi (baliqlar, amfibiyalar etishi natijasida spermiylar harakatchanJt?alib) yokimaxsus bez: sut emizuvchi hayvonlarning prostata bezi sekretlari ta`sir qoladi. Chuvalchanglar, hasharotlar, qushlar va sut emizuvchilarda ichki uruglanish boladi, bunda erkak jinsiy hujayralari urgochi jinsiy hujayralarga tushadi. Tuxum shulasimon toj hosil qiluvchi hujayralar qavati bilan o`ralgan boladi. Bu toj hujayralar alohida shilimshiq moddalar yordamida bir —biriga birikkan. Odatda hayvon va o`simliklamint ko`pchiligida, tuxum hujayraga faqat bitga urug" hujayra kiradi. Darhol boshqa spermalarning o`tishiga to`siqlik qiladigan uruglanish pardasini hosil qiladi. Xullas, uruglanishni Ipl` Ip q 2p formula bilan ifodalash mumkin. Bunda yangi organizmlar irsiy belgilarning yarmisini otasidan, yarmisini onasidan oladi. Xromosomalarning gaploid to`plamiga ega bo`lgan tuxum hujayraga xuddi shunday bolgan urug' hujayralarning ko`shilishiga uruglanishdeb ataladi. Uruglanish natijasida hosil bo`lgan organizm z i g o t a deb ataladi. zigotaning hosil bo`lishi bilan yana xromosomalarning gaploid to`plami tiklanadi. CHunki, gomologik xromosomalarning bittasi urug' hujayraniki, ikkinchisi tuxum hujayranikidir. Hayvonlarda uruglanish. Xar xil organizmlarda jinsiy hujayralarning olchami va shakli turlicha boladi. Tuxum hujayra bilan urug' hujayralarning uchrashish imkoniyap qancha kam bolsa, shuncha ko`p jinsiy hujayralar hosil boladi Masalan: baliqlarning uruglanishi suvda bolganligi uchug ularning urug" hujayralari juda ko`p sonli bo"ladi.yUksak organizmlarda tuxum hujayralar kam, uru! hujayralar ko`p boladi. Uruglanish jarayonida avval urut hujayra tuxum hujayraga yaqinlashadi. Uning bosh qismidaga fermentlar ta`sirida tuxum hujayraning qobig"i erib, kichkina tesli kcha paydo boladi. Bu teshikcha orqali urug' hujayra yadrosi tuxum hujayra ichiga kiradi. So`ngra har ikkala gametaning gaploid yadrolari qo`shilib, umumiy diploid to`plamli yadro hosil bo`ladi, bolinish faollashadi va rivojlanish boshlanadi. Ko`pincha bitta tuxum hujayrani faqat bshta urug' hujayra otalakgiradi. Ba"zan, ikki yoki bir nechta kirishi mumkin, lekin ularning bittasigana qoladi, qolganlari nobud boladi.
O`simliklarda urutlanish. Jinsiy ko`payish murakkab jarayon bolib, u quyidagilarga bogliq: FF Erkak va urgochi gametalarninghosil bolishi.
2). Uruglanishda qarama—qarshi jinsdagi gametalarning qo`shilishi. 3). Ularning yadrolari qo`shilishi (koriogamiya).
4). Meyozda gomologik xromosomalarning kon"yugatsiya—lanishi (sinapsis va irsiy faktorlarning birikishi).
Jinsiy rivojlanish tsikli jinsiy hujayralarning vujudga kelishidan to yangi avlod paydo bolgungacha bolgan davrni o`z ichiga oladiJinsiy rivojlanish gametalarning (singamiya) va ular yadrolarining (kariogamiya) uruglanish jarayonini tashkil etadi. Uruglanish qayta takrorlanadigan jarayon bolmay, bir marta uruglangan tuxum hujayra qaytadan uruglanmaydi. Uruglanish jarayonida turni saqlab qolish kerak bolgan quyidagi genetik hodisalarni hosil qiladi: 1. Xromosomalarningdiploid soni tiklanadi.
2. Biravlod bilankeyingiavlodo`rtasyadatmodddyketma—ketlik taminlanadi.
3. Bir individuumda ota —ona organizmishyug irsiy xususiyatlari mujassamlanadi. Urugchiga kelib tushgan chang donachasi har xil o`simliklarda malum vaqtdan so`ng o`sib, chang naychasini hosil qiladi. Masalan, qand lavlagida 2 soatdan so`ng, ko"ksag"iz o`simligida 5 minutdan keyin, gVzada 2 — 3 soatdan keyin, makkajo`xori va oqjo`xorida juda tez o`sadi. CHang donachasining o`sishi natijasida uning hajmi ortadi. So`ngra chang naychalari o`sib chiqib, urug'chasining ustunchasi bo`ylab harakat qiladi. Murtak xaltachasining ichiga tushgan ikkita spermaning biri tuxum hujayra bilan qo"shiladi.O"simliklarning uruglanishida tuxum hujayra yadrosining sperma yadrosi bilan qo`shilishi asosiy jarayondir. Uruglangan tuxum hujayrada — zigota xromosomalarning diploid soni tiklanib, zigotadan urugaing m u r t a g i rivojlanadi. yOpiq urugli o`simliklarda uruglanish jarayonidan so`ng qo`shimcha organ endosperm rivojlanadi. Endospermning rivojlanishi ikkinchi uruglanish orqali boshlanadi. Murtak xaltachasi ichidagi ikkinchi sperma uning diploid xromosomali markaziy hujayralari bilan qo`shiladi. Natijada triploid endosperm hosilf boladi. Murtak hujayrasi ichida qolgan hujayralar endospermga so`rilib ketadLBitta spermaning tuxum hujayra bilan, boshqasining markaziy xujayralar bilan qo`shilishi, qo"sh uruglanish deb ataladi. qo`sh urutlanish hodisasini 1898 yilda S. G. Navashin kashf etgan, Endosperm yadrosining triploidlik mohiyatini esa 1915 yllda M. S. Navashin aniqlagan. Ba"zan o`simliklarda murtak xaltachasi ichiga bir necha chang naychasining o`sib kirishi mumkinligi aniqlangan bolib, bunday jarayonga polispermiya deyiladi. Jinsiy ko`payish xillari. (Tsimlik va hayvonlarning uruglanishi — okariogamiya yoli$>ilan ko`payishi amfimiksis, uruglanmasdan ko`payishi apomiksis deyiladi. Apomiksis ko`paylshga: partenogenetik ko`payish (partenogevez); ginogenetik ko`payish (ginogenez); ayadrogenetik ko`payish (androgenez) xillari kiradi. Hayvonlar va o`simliklarning jinsiy ko`payishida ularning erkak va urgochi jinsiy gametalarining uruglanishi normal (amfimiksis) uruglanishhisoblanadi. Uruglanmagan tuxum xujayradan murtakning rivojlanishi partenogenez ko`payish deb ataladi. Partenogenez: somatik yoki diploid, generativ yoki gaploid partenogenez bo`ladi. Somatik partenogenezda tuxum hujayra reduktsion bolinmaydi, avtokariogamiya —o*z — o`zidan uruglanish sodir boladiva murtak rivojlanishi mumkin.
Generativ (gaploid) partenogenezda murtak gaploid hujayradan
rivojlanadi. Bunda ko`pincha erkak hujayralar rivojlanadi(asalari,kana).Ginogenez ko`payishdamurtak faqat urgochi yadroda rivojlanadi. Bunda urug hujayrani yOOzISH KERAK?150-151 BET? uruglantirmasdan hujayraning rivojlanishiga yordam beradi.
Androgenezda murtak erkak jinsiy yadrolari rivojlanadi. Tuxum hujayralarga ikkita spermiy kirsa, yadrolari qo`shilib, diploid murtak rivojlanadi. Partenogenezni tuxum hujayraga har xil qimyoviy mexanik ta`sirlar, issiqlik va boshqa ta`sirlar natijasida hosil qilish mumkin. Ularning hammasi urDochi jinsli boladi. Atoqli genetik olim B. A. Astaurov surfiy partenogenez yordamida irsiy jihatdan qimmatli bolgan ipak qurtini yaratish usulini ishlab chiqqan.