Mavzu: Ona tilidan sinfdan tashqari ishlarni tashkil etish

Sinfdan tashqari ishlar bosqichlari:
1. Tayyorlov bosqichi. Bu 1-sinfning savod o'rgatish davriga to'g'ri keladi. Unga darsning bir qismi 17-20 daqiqasi ajratilgani uchun ,,STI mashg'uloti" deb yuritiladi.
. Boshlang'ich bosqich. Bu 1-sinfning 2-yarim yilligiga to'g'ri
keladi. Bu bosqichda haftada 1 marta 45 daqiqalik dars uyushtiriladi.
3. Asosiy bosqich. Bu bosqich 2-4-sinflarga to'g'ri keladi. Bu davrda o'quvchilaming o'qish malakalari mustahkamlanadi. Bunda o'quvchilarning sinfdan tashqari o'qiganlari baholanadi.
Sinfdan tashqari ishlar darslarining xususiyatlari, birinchidan, sinfdan tashqari ishlar tizimining bosqichlari bilan, ikkinchidan, o'quv vazifalari va dastur bilan, uchinchidan, oldinga qo'yilgan tarbiyaviy vazifalar bilan, to'rtinchidan, o'quvchilaming qiziqishlari bilan belgilanadi.
Boshlang’ich sinfda ona tilidan sinfdan tashqari ishlarni tashkil qilish turlari
Ona tilidan sinfdan tashqari olib boiladigan ishlar ham ta`limiy, ham tarbiyaviy maqsadlarni ko`zlaydi. Uning ta`limiy ahamiyati shundaki, o`quvchi bu jarayonda qo`shimcha bilim, malaka va ko`nikmalarga ega bo`ladi. Tarbiyaviy ahamiyati esa nutq odobini tarbiyalash, zukkolik, tezkorlik va hozirjavoblik singari fazilatlarni shakllantirish, mustaqil fikrlash, ijodiy faoliyat ko`rsatish, nutq odobini tarbiyalash singarilarda o`z ifodasini topadi.
Doimiy tadbirlarga to`garak mashg`ulotlari kiritilsa, qolganlari vaqt-vaqti bilan o`tkaziladigan tadbirlarga kiradi.
Sinfdan tashqari ishlar ayniqsa boshlang’ich sinf o’quvchilari uchun katta ahamiyat kasb etadi. Ularga nutqini o’stirish, olingan bilim va malakalarni mustahkamlash uchun yordam beradi. Yangi qo’shimcha ma’lumotlar manbai hisoblanadi.
Sinfdan tashqari ishlarning ta’limiy ahamiyati – o’quvchilarga qo’shimcha bilim, malaka va ko’nikmalar berish.
Tarbiyaviy ahamiyati – o’quvchilarning ijodiy faoliyat ko’rsatishiga, nutq odobiga, mustaqil fikrlashiga zamin hozirlash
Adabiy kechalar
Adabiy kechalarga misollar “Navoiyxonlik”, “Boburning tavallud kuniga bag’ishlangan kecha” va h.k
Ekskursiya
Eskursiya ma’lum bir maqsadga yo’naltirilgan bo’ladi va ekskursiyadan oldin o’quvchilarga topshiriqlar beriladi
Muzeylarga ekskursiyaga borish; Metro bekatlari bo’ylab sayohat;
Davlat kutubxonalariga tashrif; Teatr va kino va h.k
Bayram va tadbirlar
Bunga mavsumiy bayramlarni kiritishimiz mumkin
Bayram va tabrirlar ssenary asosida tashkil etiladi

Shoir va yozuvchilar bilan uchrashuvlar

Uchrashuv jonli muloqot tarzida tashkil etiladi.
Uchrashuvga o’quvchilar yaxshi biladigan shoir va yozuvchilarni taklif etish maqsadga muvofiq
Mehmon bolalar adabiyotio vakili bo’lishi lozim.
Ko’rik tanlovlar
Bu ko’rik tanlovlar sinflar ichida yoki sinflar aro bo’lishi mumkin
Masalan: “Yilning eng bilimdon o’quvchisi”,
To’garaklar
To’garaklar ma’lum bir fan asosida tashkil etiladi
To’garak uchun yillik ish reja tuziladi
Masalan: “Yosh xattot”, “Ona tilim – jon-u dilim”

1. 
   

Boshlangich sinflarda sinfdan tashqari ishlar oquvchilarning qiziqishi, istaklari, xohish va ehtiyojlariga suyangan holda ularning darsdan bosh vaqtlarida oquv-tarbiya jarayonini toldiradi. U oquvchilarning ijodiy qobiliyatlarini, tashabbuskorligani oshirishga imkoniyat yaratadi. Sinfdan tashqari ishlarning oziga xosligi shundaki, togarak, klub dasturlarining rang-barangligi, ular mazmunidagi yangiliklar osmir yigit-qizlarning shaxs sifatida shakllanishlari uchun yangi imkoniyatlar yaratadi. Sinfdan tashqari ishlar maktab talim-tarbiya jarayonining tarkibiy qismi oquvchilarning bosh vaqtlarini yolga qoyish formalaridan biridir. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlar shaxsni har tomonlama kamol toptirish va uni hayotga aktiv faoliyatga tayyorlash uchun keng imkoniyatga ega. Bu ishlar bolalarning qiziqishlariga muvofiq tarzda kongillilik asosida tashkil qilinadi. Oquvchilar sinfdan va maktabdan tashqari ishlarda ozlarini qiziqtiradigan mashgulotlarni tanlab olishadi a ulard mustaqil tashabbuskorona ishtirok etishadi.

«Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar» konsepsiyasi xalq talimi vazirligi tomonidan 1993 yilda tasdiqlangan. Sinfdan tashqari ishlarni tashkil etishda oqituvchining yonaltiruvchi tasiri ostidagi oquvchilarning oz-ozini nazorat qilish asosiga qurilgan va fan kabinetlarida, kutubxonada va uyda yakka tartibdagi reja asosida otkaziladigan mustaqil mashgulotlar yetakchi shaklga aylanishi kerak. Bunda sinfdan tashqari ishda talimning moddiy bazasi: qoshimcha va malumotnoma adabiyotlari laboratoriya uskunalari, korgazmali qollanmalar, didaktik materiallar, texnika vositalaridan oqilona foydalanish kozda tutiladi. Sinfdan tashqari ishlarning talimiy ahamiyati – oquvchilarga qoshimcha bilim, malaka va konikmalar berish. Tarbiyaviy ahamiyati – oquvchilarning ijodiy faoliyat korsatishiga, nutq odobiga, mustaqil fikrlashiga zamin hozirlash.
Boshlangich sinflarda sinfdan tashqari ishlarni tashkil etish 1 Ozbekiston Respublikasining istiqlolga erishuvi hamda oz mustaqil siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy yoliga ega bolishi, xalq xojaligining turli sohalarida, jumladan xalq talimi tizimida ham osib kelayotgan yosh avlod talim-tarbiyasi bilan borliq jarayonini qayta korib chiqishni taqozo etmokda. Hozirgi paytda, fan va madaniyatning eng songgi yutuqlari asosida kelajagimiz bolgan yosh avlodni hayotga tayyorlashning samarali shakl va uslublarini izlash nihoyatda zarurdir. Ozbekiston Respublikasi Prezidentining «Manaviyat va marifat» jamoatchilik markazi faoliyatini yanada takomillashtirish va samaradorligini oshirish tog`risida»gi farmonida korsatilganidek, jamiyatda yuksak manaviy fazilatlarni kamol toptirish, milliy mafkurani shakllantirish, yoshlarni boy madaniy merosimiz, tarixiy ananalarimizga, umuminsoniy qadriyatlarga hurmat, Vatanga muhabbat, istiqlol g`oyalariga sadoqat ruhida tarbiyalash mamlakatimizda amalga oshirilayotgan barcha islohotlarning hal qiluvchi omilidir.

Sinfdan tashqari ishlarning samaradorligini oshirish avvalo komil insonni shakllantirishning eng zamonaviy va qulay yonalishlarini topib joriy etishga bog`liq. Ushbu Konsepsiya ham xuddi shu maqsadda, shaxs kamoloti bosqichlarini belgilab olishga yonaltirilgan. Maktabning oquvchilar bilan olib boradigan oquv mashg`ulotlaridan tashqari xilmag`xil talim-tarbiya ishlari sinfan tashqari ishlar nomini olgan. Sinfdan tashqari ishlar maktab talim-tarbiya jarayonining tarkibiy qismi oquvchilarning bosh vaqtlarini yolga qoyish formalaridan biridir. Sinfdan tashqari ishlar shaxsni har tomonlama kamol toptirish va uni hayotga aktiv faoliyatga tayyorlash uchun keng imkoniyatga ega. Bu ishlar bolalarning qiziqishlariga muvofiq tarzda kongillilik asosida tashkil qilinadi. Oquvchilar sinfdan va maktabdan tashqari ishlarda ozlarini qiziqtiradigan mashg`ulotlarni tanlab olishadi a ulard mustaqil tashabbuskorona ishtirok etishadi.

Bоshlangich sinflarda sinfdan tashqari ishlarning turlari
Abadiy kechalar otkazish Ekskursiya Turli bayramlar va tadbirlar otkazish Togaraklar tashkil etish Shoir va yozuvchilar bilan uchrashuvlar tashkil etish Fan olimpiadalari Korik tanlovlar Adabiy kechalar Adabiy kechalarga misollar Navoiyxonlik, Boburning tavallud kuniga bagishlangan kecha va h.k
Ekskursiya Eskursiya malum bir maqsadga yonaltirilgan boladi va ekskursiyadan oldin oquvchilarga topshiriqlar beriladi Muzeylarga ekskursiyaga borish; Metro bekatlari boylab sayohat; Davlat kutubxonalariga tashrif; Teatr va kino va h.k Bayram va tadbirlar Bunga mavsumiy bayramlarni kiritishimiz mumkin Bayram va tabrirlar ssenary asosida tashkil etiladi Shoir va yozuvchilar bilan uchrashuvlar Uchrashuv jonli muloqot tarzida tashkil etiladi. Uchrashuvga oquvchilar yaxshi biladigan shoir va yozuvchilarni taklif etish maqsadga muvofiq Mehmon bolalar adabiyotio vakili bolishi lozim. Korik tanlovlar Bu korik tanlovlar sinflar ichida yoki sinflar aro bolishi mumkin Masalan: Yilning eng bilimdon oquvchisi, Togaraklar Togaraklar malum bir fan asosida tashkil etiladi Togarak uchun yillik ish reja tuziladi Masalan: Yosh xattot, Ona tilim – jon-u dilim )
Togaraklar Togarak sinfdan tashqari ishlarning asosiy turi bolib, u oquvchilarning doimiy barqaror tarkibi bilan ish koradi; Togaraklarda yangi mavzu otilmaydi, dars jarayonida olingan bilimlar mustahkamlanadi, sinf ishlari tahlil qilinadi; Darslikdan tashqari qoshimcha adabiyotlardan ham foydalanish mumkin; Togarakka azo bolish ixtiyoriy, ammo uning mashgulot-larida ishtirok etish majburiydir; Togarak azolari 20 tadan oshmasligi lozim; Boshlangich sinflarda togarak mashgulotlari birinchi sinfning ikkinchi yarim yilligidan boshlanadi. Togarak uchun ajratildan soat: 1-sinf : 17 soat (haftada bir marta) 2-4-sinflarda: 34 soat (haftada bir marta)
Togaraklar Togarak sinfdan tashqari ishlarning asosiy turi bolib, u oquvchilarning doimiy barqaror tarkibi bilan ish koradi; Togaraklarda yangi mavzu otilmaydi, dars jarayonida olingan bilimlar mustahkamlanadi, sinf ishlari tahlil qilinadi; Darslikdan tashqari qoshimcha adabiyotlardan ham foydalanish mumkin; Togarakka azo bolish ixtiyoriy, ammo uning mashgulot-larida ishtirok etish majburiydir; Togarak azolari 20 tadan oshmasligi lozim; Boshlangich sinflarda togarak mashgulotlari birinchi sinfning ikkinchi yarim yilligidan boshlanadi. Togarak uchun ajratildan soat: 1-sinf : 17 soat (haftada bir marta) 2-4-sinflarda: 34 soat (haftada bir marta)
Boshlangich sinflarda sinfdan tashqari ishlarning shakllari
Og`zaki ish usullari. Тurli axborotlar, majlislr, ertalabki yig`inlar, maruzalar, kitobxonlar konferensiyalari, munozaralar, uchrashuvlar, og`zaki gazetalar, radiojurnallar. 2. Amaliy ish olib borish usullari, turli joylarga sayyohatlar, sport musobaqalari, olimpiada, iztoparlar ish foaliyati, yosh tabiatshunoslar togaraklari, shanbaliklar. 3. Korgazmali ish usullari. Maktab muzeylari, urush va mehnat qahramonlari xonasi, yangi kitoblar korgazmalari. Тarbiyaviy ish pedagogdan butun qolibiliyatini ishga solishni, tinmay izlanishni taqozo etadi. Chunki kelajak avlod tarbiyalangan, uyushgan, ahil, jonajon Vatanimizning haqiqiy fuqarolari bolishlari lozim. Sinfdan va maktabdan tashqari tashkil qilingan ishlar – oquvchilar hayotidagi tarbiyaviy faoliyatni toldiradi. Ularning dunyoqarashini tog`ri shakllanishiga, axloqiy kamol topishiga komaklashadi. Nazariy bilimlarni amaliyot, ishlab chiqarish bilan chambarchas bog`lanishiga zamin yaratadi.
Fuqarolik faoliyati oz davlati oldidagi huquq va burchlarini tan olishni, jamiyat belgilagan yashash va axloq meyorlariga ongli rioya etishni, mehnat va jamoada faollikni, manaviy yetuklikni barqaror etadi: – islohotlarning taqdiri va samarasi uchun javobgar, yurtimizning ertangi kuni va istiqboli uchun fidoyi shaxslarni shakllantirish borasida ustuvor davlat siyosati yurituvchi; – siyosiy onglilik va ijtimoiy faollik, yani davlatning ichki va xalqaro siyosatini tushunish va idrok qilish. Vatanparvarlik va baynalmilallikni his etish, ijtimoiy siyosiy hayotda faol qatnashishga shay turish; – xalq, davlat oldidagi fuqarolik burchi, yani qonunchilik tamoyillarini, ozining Vatan, mahalla, oila oddidagi huquq va burchlarini bilishi, ularga qatiy amal qilishi. Qonunchilikning buzilishiga murosasiz munosabatda bolish;za etishga komaklashadi.
Sinfdan tashqari ishlar shaxsni har tomonlama kamol toptirish va uni hayotga aktiv faoliyatga tayyorlash uchun keng imkoniyatga ega. Bu ishlar bolalarning qiziqishlariga muvofiq tarzda kongillilik asosida tashkil qilinadi. Oquvchilar sinfdan va maktabdan tashqari ishlarda ozlarini qiziqtiradigan mashg`ulotlarni tanlab olishadi a ulard mustaqil tashabbuskorona ishtirok etishadi. Maktab va maktabdan tashqari muassasalarning tashkiliy ishlarini, mazmuni va maqsadini belgilash bugungi kunimizning barcha qirralarini hisobga olishni talab etmoqda. Sinf va maktabdan tashqari mazkur tarbiyaviy ishlar shaxs kamoloti bosqichlarini belgilab olishga qaratilganligi bilan tavsiflanadi.
Mazkur muammoni ijobiy hal etish uchun sinfdan va maktabdan tashqari, tarbiyaviy ishlar tizimida quyidagilar bolishi lozim: – pedagoglar va oquvchilar ortasida ozaro xurmat munosabatlarini shakllanganlikning oziga xos anana vositalariga tayanish; ulg`atgan inson shaxsini tarbiyada oliy ijtimoiy qadriyat deb tan olish, har bir bola, osmir va yosh yigitning betakror va oziga xosligini hurmatlash, ijtimoiy huquqini etiborda tutish zarur. Sinfdan tashqari ishlarni tola qamrab olgan togaraklar bir necha xilda bolishi mumkin: a) fan togaraklari; b) mohir qollar togaraklari; v) duradgorlik togaraklari; g) sport togaragi; d) badiiy havaskorlik togaragi.
Maktabda tarbiyaviy ishlarni aniq rejalashtirmasdan uning mazmuni, shakl va usullarini aniqlamasdan, malum bir tizimga solmasdan turib kozda tutilgan maqsadga erishish qiyin. Sinfdan tashqari ishlarning tarbiyaviy tasiri kop darajada oquv jarayonini tashkil etish saviyasiga hamda oquvchilar jamoachining xilma-xil ishlarni qanday yolga qoyishga bog`liqdir. Sinfdan tashqari faoliyat majburiy dastur bilan chegaralanmaydi, balki yoshlari har xil oquvchilarni ixtiyoriy ravishda birlashtiradi. Ularning tashabbusi asosida ishlarni amalga oshiradi, fanga qiziqtiradi, ularni xalqning madaniy hayoti muhitiga olib kiradi.
Sinfdan va maktbdan tashqari ishlarni tashkil qilishda tashkilotchining ish metodikasi. 1. Oquvchilarni har tomonlama yetuk, barkamol qilib tarbiyalash masalalarini muvaffaqiyatli hal etish, ularda faol hayotiy mavqeni shakllantirish, ozlashtirish va bilim sifatini oshirish kop jihatdan kuni uzaytirilgan guruhlarining samarali ishlashiga bog`liqdir. Sinfdan va maktabdan tashqari tashkil qilingan ishlar oquvchilar hayotidagi tarbiyaviy faoliyatini toldiradi. Ularning dunyoqarashi, tog`ri shakllanishiga, axloqiy kamol topishiga komaklashadi. Nazariy bilimlarni amaliyot ishlab chiqarish bilan bog`lanishiga zamin yaratadi.

Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarga rahbarlik qiluvchi tashkilotchilarning vazifalari ham kop qirralidir. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarning tashkilotchisining vazifalariga quyidagilar kiradi: Darsdan tashqari tarbiyaviy ishlarni rejalashtirish va amalga oshirishni nazorat qilish. Oquvchilarning sinfdan va maktabdan tashqari kop qirrali ishlarni oquvchilar tashkilotlari sinf faollari yordamida yolga qoyish. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlar yonalishiga bevosita rahbarlik qilgan holda oqituvchilar, sinf rahbarlari, ota-onalari, sinf faollariga uslubiy yordam korsatish. Umummaktab va maktablararo otkaziladigan eng muhim tarbiyaviy tadbirlarda qatnashish. Oquvchilarning bosh vaqtlarini tashkil qilishda tarbiya va madaniyat muassasalari hamda jamoatchilik kuchidan keng foydalanish. Bu borada tashkilotchilar faolligini uchta asosiy tomonini korish mumkin: tashkilotchilik, uslubiy va mamuriy.

Oquvchi atrofini orab turgan vositalar, yaxshi-yomon odatlar, okituvchilar, maktabning muhiti, oquvchilar tarbiyasini tog`ri, ongli ravishda organish va qabul qilish. Sinfdan tashqari ishlarni tola qamrab olgan togaraklar bir necha xilda bolishi mumkin: Тogarak turlari: Fan togaraklari. Mohir qollar. Duradgorlik. Sport musobaqalari. Badiiy havaskorlik. Korib chiqilishi, asosiy etibor bola shaxsiga qaratilishi, yillar davomida toplangan ijobiy tajribadan unumli foydalanish zarurligini taqozo etadi.
Тarbiyaning bosh maqsadi yosh avlodni manaviy, axloqiy tarbiyalashda xalqning boy, milliy manaviy ananalarga, urf-odatilari hamda qadriyatlariga asoslangan samarali tashkiliy ishlarni amalda ishlab chiqishdir. Maktabdan tashqari talim muassasalarining togarak qatnashchilari ongida yuksak manaviy axloqiy fazilatlar mujassamlashgan bolishi kerak. Тogarak qatnashchilarini doimiy ravishda fan va madaniyatning songgi yutuqlaridan xabardor qilib turish, ular ongini ijodiy ishlar va tarbiyaviy tadbirlar bilan band qilish orin tutadi. Тogarak qatnashchilarida mustaqillik tushunchasi shakllangan bolishi, ular davlatimiz ramzlarini, madhiyasini, urf- odatlarimizni yaxshi bilish kerak.
Maktabdan tashqari talim oqishlariga, hohishlariga asoslangan holda darsdan bosh vaqtlarda oquv tarbiya jarayonini toldiradi va quyidagi yonalishlar boyicha togarak qatnashchilariga talablar qoyilishi kerak: Vatanga muhabbat, komil inson tarbiyasi; Estetik talim; Sayyohli yonalishi boyicha togaraklarga qatnashish. Ekologik talim yonalishi boyicha togaraklar; Oquvchilarni manaviy axloqiy yonalishi boyicha; Хuquqiy talim yonalishi boyicha; Тexnik ijodkorlik yonalishi boyicha; Istiqlol bolalari va istedodli yoshlar; Iqtisodiy talim.
Хulosa Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarning samaradorligini oshirish avvalo komil insonni shakllantirishning eng zamonaviy va qulay yonalishlarini topib joriy etishga bog`liq. Ushbu Konsepsiya ham xuddi shu maqsadda, shaxs kamoloti bosqichlarini belgilab olishga yonaltirilgan. Тarbiyaviy ishlarni davr talabiga javob beradigan holga keltirish uchun tarbiyaning asosi bolgan barcha g`oyalar qaytadan korib chiqilishi, asosiy etibor bola shaxsiga qaratilishi, yillar davomida toplangan ijobiy tajribadan unumli foydalanish zarurligini taqozo etadi. Тarbiyaviy ishlar huquq-tartibot organlari, ijodiy uyushmalar, Davlat va nodavlat jamg`armalar, qomitalar va tashkilotlar bilan hamkorlikda olib boriladi.
Maktabning oquvchilar bilan olib boradigan oquv mashg`ulotlaridan tashqari xilmag`xil talim-tarbiya ishlari sinfan tashqari ishlar nomini olgan. Sinfdan tashqari ishlar maktab talim- tarbiya jarayonining tarkibiy qismi oquvchilarning bosh vaqtlarini yolga qoyish formalaridan biridir. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlar shaxsni har tomonlama kamol toptirish va uni hayotga aktiv faoliyatga tayyorlash uchun keng imkoniyatga ega. Bu ishlar bolalarning qiziqishlariga muvofiq tarzda kongillilik asosida tashkil qilinadi. Oquvchilar sinfdan va maktabdan tashqari ishlarda ozlarini qiziqtiradigan mashg`ulotlarni tanlab olishadi ularda mustaqil tashabbuskorona ishtirok etishadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOТLAR 1. «Ozbekiston Respublikasining Kadrlar tayyorlash milliy dasturi», «Barkamol avlod – Ozbekiston taraqqiyotining poydevori» – Тoshkent: Sharq, b. 2. Karimov I.A. «Ozbekiston kelajagi buyuk davlat». Тoshkent: Ozbekiston b. 3. Karimov I.A. «Yangi uyni qurmay turib, eskisii buzmang» – Тoshkent: Ozbekiston – 24 b. 4. Karimov I.A. «Ozod va obod Vatan, erkin va faravon hayot- pirovard maqsadimiz». 8-jild. – Тoshkent: Ozbekiston, «Axloq-odobga oid hadis namunalari». – Тoshkent: Fan, 1990, – 72 b. 6. A.Avloniy. «Тurkiy Guliston yoxud axloq» (nashrga tayyorlovchi Хoliqov L.) –Тoshkent: Oqituvchi, b. 7. Inomova K.M. «Oilada bolalarning manaviy-axloqiy tarbiyasi» –Тoshkent: Fan, 1999, – 151 b.
Kaykavus. «Qobusnoma». – Тoshkent: Oqituvchi 1986, – 118 b. 9. Musurmonova O. «Oila manaviyat-milliy g`urur». – Тoshkent: Oqituvchi. 1999, – 200 b. 10. Munavvarov A.K. «Oila pedagogikasi». – Т.: Oqituvchi, 1994, – 112 b. 11. Ochilova M. Ochilova N. «Oqituvchi odobi». – Тoshkent: Oqituvchi, 1993\7. – 136 b. 12. Ochilova M. «Axloqiy tarbiya». – Тoshkent: Oqituvchi, 1979, – 232 b. 13. Jorayev A.J. Тarbiyaviy darslarni otish. Т.: Oqituvchi, Mirqosimov M. Maktabni boshqarishning nazariy va pedagogik asoslari. Т.: 1996 y. 15. Frolov P.Т. Yosh direktor maktabi. Т.: Oqituvchi, Jorayev A. Тarbiyaviy darslar otish. Т.: Oqituvchi, Safo Ochil. Mustaqillik manaviyati va tarbiya asoslari. Т.: Oqituvchi, Mahkamov U. Ahloq-odob saboqlari. Т.: Fan, 1994.