Mavzu: O’lchashlarning usullari va turlari

Nazorat savollari
1.O’lchash sifat mezonlari qatoriga nimalar kiradi?
2.O’lchash xatoliklari sabablari nimalardan iborat?
3.O’lchash xatoliklari turlari necha xil va ular qaysilar?
4. Tasodifiy xatolik xavida gapiring?
5.O’lchash aniklikni extimoliy baholash qanday?
Tayanch iboralar.

Ishonchlilik aniqlik, to’gr’ilik qaytaruvchanlik, mos keluvchanligi, o’lchash xatoligi, statik xatolik, absalyut xatolik.

Mavzu: O’lchash asboblari va ularning klassifikatsiyasi.


Reja:

1.O`lchash asboblarining aniqlik klasslari

2 O’lchash asboblarining metrologik tavsiflari.
3. O’lchash asboblarining klassifikatsiyasi.
4.Analog o’lchash asboblari.
5.Magnitoelektrik o’lchash asbobolari.
6.Elektormagni o’lchash asboblari.
7.Elektordinamik o’lchash asboblari.
8.O’lchash asboblaridagi shartli belgilar.
Odatda o’lchash asbobi olinadigan natijalarga kirituvchi xatoligini oldindan belgilash uchun zatolikning me`yorlangan kiymatidan foydalaniladi. Xatolikning me`yorlangan qiymati deganda berilgan, o’lchash vositasiga tegishli bo’lgan xatolikni tushunamiz. Aloxida olingan o’lchash vositasining xatoligi har xil muntazam va tasodifiy xatoliklarning ulushi esa turlicha bo’lishi mumkin. Ammo yaxlit olib qaralganda o’lchash vositasining umumiy xatoligini me`yorlangan kiymatidan ortib ketmasligi kerak. xar bir ulchash asbobining xatoliklarini chegarasi va ta`sir etuvchi koeffitsientlar hakidagi ma`lumotlar asbobning pasportida keltirilgan bo’ladi.
Ulchash asboblari kupincha yul kuyilishi mumkin bulgan xatoligi buyicha klasslarga. Masalan: elektromexanik turidagi kursatuvchi asboblarda standart bo’yicha qkuyidagi aniqliklar ishlatiladi.

Odatda asboblarning aniqlik klasslari asbobning shkalasida beriladi va ularning keltirilgan xatoligini bildirib, quyidagicha bog’langan bo’ladi.
Agar o’lchash asbobalarining shakillasidagi aniqlik klassi aylana bilan chegaralangan bo’lsa, masalan 1,5 u xolda bu asbobning sezgirligining xatoligi 1,5% ga tengligini bildiradi. Achgar ulchash asbobining anikligi klassirakami keltirilgan xatolikning qiymatini bildiradi. Lekin bir narsani unutmaslik lozim, agar asbob, masalan ampermetr keltirilgan xatolik bo’yicha 0,5 klass aniqligiga ega bo’lsa, uning barcha o’lchash diapazoni oralig’idagi xatoliklari 0,5% dan ortmaydi, deyishlik xato bo’ladi. CHunki bu turdagi asboblarda shkalaning boshlanishiga yakinlashgan sari o’lchash xatoligi ortib boraveradi. SHu sababdan bunday asboblarda shkalaning boshlang’ich bo’laklarida o’lchash tavsiya etilmaydi. Agar asbobning shkalasida aniqlik klassi yonbosh kasr chizig’i bilan berilgan bo’lsa, masalan 0,02\0,01 u xolda asbobning shkalasining oxiridagi xatoligi 0,02 % shkalaning boshida esa 0,01% ekanligini bildiradi. Xar qanday o’lchash asbobini tanlashda eng avvalo uning metrologik tavsiflariga e`tibor berishimiz lozim bo’ladi. O’zgartirish funktsiyasi-buni analogli o’lchash asboblarida shkala tenglamasidan xam bilishimiz mumkin. Tanlanayotgan asbobda o’zgartirish funktsiyasi chiziqli bo’lishi qaydnomalarni olishni osonlashtiradi, sub`ektiv xatoliklarni esa kamaytiradi. Sezgirligi. Asbobning sezgirligi chikish signalining kirish signaliga nisbatidan aniqlanadi. asbobning o’lchash xatoligi. Bu xatoliksifatida mutlok xatolik yoki keltirilgan xatolik berilgan bo’lishi mumkin. Bu xatoliklar xususida oldingi mavzularda etarli ma`lumotlar berilgan. O’lchash diapazoni. Bu asosan ko’p diapazonli asboblarga tegishli. Aksariyat xollarda asboblarning har xil o’lchash diapazoniga taaluqli xatoliklari xam beriladi. Sezgirlik ostonasi tekshirilayotgan kattalikning qanday boshlang’ich qiymati o’lchash asbobining chiqish signaliga ta`sir etishligini bildiradi. Xususiy energiya sarfi bu tavsif ham hisoblanib, asbobning o’lchash zanjiriga ulanganidan so’ng kiritish mumkin bo’lgan xatoliklarni baxolashda sanaladi. Ayniqsa, kichik quvvatli zanjirlarda o’lchashlarni bajarishda bu juda muhimdir. Asbobning ishonchliligi uni belgilangan ko’rsatkichlarini vakq moboynida saqlash xususiyatini bildiradi. Bu ko’rsatkichlarni chegaradan chiqib ketish asbobni layokatligi pasayib ketganligidan dalolat beradi. Quyidagi jadvalda hozirda ishlatilib kelinayotgan va chiqarilayotgan o’lchash asboblarini guruxlari keltirilgan. Odatda o’lchash asboblarining nomida ushbu gurux va modifiktsiya taritb raqamlari berilgan bo’ladi.

Gurux	Gurux nomi	Kichik gurux	Kichik gurux nomi
V	Kuchlanishni o’lchash asboblari	V 1 V 2 V 3 V 4 V 7	U-metrlarni qiyoslash qurilma O’zgarmas tok vol’temetrlari O’zgaruvchan tok vol’temetrlari Impul’sli vol’metrlar Universal vol’tmetrlar uzgarmas tok vol’temrlari
E	Zanjir va uning elementlarning parametrlarini o’lchash asboblari	E 1 E 2 E 3 E 7 E 8	Qiyosli qurilmalar Aktiv karshilik o’lchovlari Induktivlik o’lchovlari Induktivlik asboblari Sigimni o’lchash asboblari
CH	CHastotani o’lchash asboblari	CH 1 CH 2 CH 3 CH 5	Qiyosli qurilmalar Rezonanas chastotamerlar Elektron xisoblash chastotamerlari Kvartsli chastotamerlar
S	Signal va spektrni o’lchash asboblari	S 1 S 2 S 4	Elektronnurli ostsillograflar Modulyatsiya chuqurligi asboblari Spektr analizatorlari

Analogik o’lchash asbobalir o’lchash texnikasida keng o’rin olgan asboblaridan hisoblanadi. Bu turdagi asboblarida ko’rsatuvchi qaydnomasi uzluksiz funktsiyaional ravishda o’lchanayotgan kattalik bilan bog’likligida bo’ladi. Bu turdagi asboblarning sturktura chizmasi:

X O’lchash

X O’lchash mexanizmi

Qayd etish qurilmasi