Mavzu: O’lchashlarning usullari va turlari

Nazorat savollari:

1. Standartni ishlab chiqarishni nazorat qilish uchun asosiy boshqichlar nechta va qaysilar?

2.Standart loyihasini TK ish rejasi nima?
3. Standart loyihasini ishlab chiqish va uni tasdiqlashga taqdim etish.
4.O’zbeksiton Respublikasi Davlat standarti tasdiqlash va davlat ro’yxatidan o’tkazish.
Tayanch iboralari:

1.Texnikaviy qo’mita TYU.

2.Korxona standartlarining belgisi.
3.Davarxitektqo’rilishkum.
4.Texnikaviy shartlar.


Adabiyotlar:
1.Metrologiya, standartlashtirish va sertifikatsiya. Toshkent-2000 y.
2.Ismatullaev P.R., Ma`rufov e.A., Abdullaeva A.X. Metrologiya bo’yicha izohli lugat. Toshkent. 1993 y.
3.O’z RST 5.0-92 O’zbeksiton Respublikasi ilmiy sertifikat tizimi. Asosiy qoidalar.


MAVZU: MAXSULOTLARNI SERTIFIKATLASHTIRISH ASOSLARI.


Reja:

1.Sertifikatlashtirish. Sertifikatlashtirish bo’yicha asosiy tushunchalar va atamalar.

2. Sertifikatlashtirish sxemalari.

1. 
   Sanoat korxonalaridagi ishlab chiqarilayotgan turili xil maxsulotlar muayyan sifat ko’rsatkichlariga javob berishi kerak. Sifat ko’rsatkichlari esa ma`lum belgilangan talablaga muvofiq mos kelishi lozim. Muvofiqlik o’z navbatida ma`lum standartlaga yoki boshqa me`yoriy hujjatlarga mos kelishini talab etadi. Muvofiqlaikni sertifikatlashtirish mumkin. Xo’sh sertifikatlashtirish tushunchasi nima? Sertifikatlashtirish deganda kerakli ishonchlilik bilan maxsulotning mayyan standartga yoki texnikaviy hujjatga muvofiqligini tasdiqlaydigan faoliyat tushuniladi. Sertifikatlashtirish tushunchasi birinchi martta xalqaro standartlashtirish tashkiloti kengashining sertifiktalashtirish masalari bo’yicha maxsus qo’mitasi tomonidan ishlab chiqilib, uning standatlashtirish sertifikatlashtirish va sinov labaratoriyalarining akkreditlash soxalaridagi asosiy atalamalri va ularning qoidalari qo’llanmasiga kirgizilgan. Setifikatlashtirish umumiy atama bo’lib, maxsulot texnologik jarayon va xizmatlarining sertifikatlashtirishda muvofiqlikni sertifikatlashtirish uchunchi tomonining qatnashishi tushuniladi. Sifat tizimini baholash sohasidagi taraqqiyot sifat tizimini sertifikatlashtirish bo’yicha yangi ta`minlovchining imkoniyatlarini sertifikatlashtirish tushuncha zaruriyatini tug’diromda, qo’llanmaning qayta ishlangan nusxasida muvofiqlikni sertifikatlashtirish tushunchasi tegishli atamalar guruxiga kiritiladi. Muvofiqlik atamasi maxsulot, jarayon, xizmatiga belgilangan barcha talablarga rioya qilishni o’z tarkibiga oladi. Bunda movofiqligi uchta ko’rinishi muvofiqlik bayoniti, muvofiqni atestatlash, muvofiqlashtirish belgilaydi. Muvofiqlik bayonoti deb etkazib beruvchining maxsulot jarayon va xizmatlarining aniq bir standartga yoki boshqa me`yoriy hujjatlarga to’la-to’kis muvofiqlik hakida butun mas`uliyatni o’z ustiga olganligini bayon etishiga aytiladi. Bu atamani sunggi vaqtlarda o’z o’zini sertifikatlash tirish tushunchasi bilan almashilayotgan qayd qilinmoqda o’z-o’zini sertifikatlashtirish deganda maxsulot ishlab chiqaruvchi tomoni butun mas`uliyatni o’ziga olgan holda sertifikatlashtirish o’zini o’tkazadi va maxsulotning kerakli darajada sifatliligini hakqdagi kafolatni o’z ustiga oladi. Bunday setifikatlashtirish faoliyatini o’z-uo’ini sertifikatlashtirish deb yuritiladi. Muvofiqlikni attestatlash uchinchi tomon tarifida sinov laboratoriyasining bayonoti tushunilib ma`lum namuna maxsulotga bo’lgan talablarni belgilovchi ma`lum standartlar yoki boshqa hujjatlar bilan muvofiq ekanligin bayon etishga aytiladi.sertifikatlashtirish deganda maxsulot (buyum, mol) yoki xizmat muayyan standartga yoki texnikaviy shartlarga mos kelishini tasdiqlash maqsadida o’tkaziladigan faoliyat tushunilib ushbu natijasida maxsulot buyum, molning sifati haqida iste`molchini inontiradigan tegishli hujjat sertifikat beriladi. Yana bir zarur atamalardan biri sertifikatlashtirish tizimi bo’lib u quyidagicha ta`riflanadi. Sertifikatlashtirish tizimi muvofiqlikning sertifikatlashtirish faoliyatini o’tkazish uchun ish tartibi qoidalariga va boshqarishga ega bo’lgan tizimdir. Sertifikatlashtirish tizimi atamasidan tashqari sertifikatlashtirish sxemasi (sexma sertifikattsii) kiritilib uni quyidagicha ta`riflanadi. Muvofiqlining sertifikatlashtirishni o’tkazishdagi uchinchi tomon faoliyatning tarkibi va tartibi. Sertifikatlashtirish tizimlarida qatnashuvchi uchta tushuncha to’grisida tuo’tab o’tamiz: sertifikatlashtirish tizimidan foydalanish setifikatlashtirish tizimida va sertifikatlashtirish tizimi a`zosi. Setrifikatlashtirish tizimidan foydalanish deganda setifikatlashtirish tizimining qoidalariga muvofiq guvoxnoma talablariga berilgan sertifikatlashtirishdan foydalanish imkoniyati tushuniladi. Setrifikatlashtirish tizimida qatnushuvchi deb ushbu tizimning qoidalariga binoan faoliyat ko’rsatadigan, lekin tizimi boshqarish imkoniyatiga ega bo’lmagan sertifikatlashtirsh idorasi tushuniladi. Sertifikatlashtirish tizimi a`zosi deganda ushbu tizimining qoidalariga binoan faoliyat ko’rsatadigan va tizimini boshqarishdigan sertifikatalshtirish idorasi tushuniladi. Sertifikatlashtirish ikki xil bo’ladi. Majburiy va ixtiyoriy maxsulotni u yoki bu sertifikatlashtirishga oidligi uni tashqi muhitga inson salomatliliga ta`siri asosiy mezon hisoblanadi ana shuning uchusn tashki muxitga inson salomatligiga ta`sir kursatuvchi maxsulotlar albatta majburiy sertifikatlashtirishga mansub buladi kolgan maxsulotlar esa sertifikatlashtirilishi ixtiyoriydir. Majburiy sertifikatlashtirish deganda sertifikatlashtirish xukukida ega bulgan idora tomonidan maxsulot jarayon xizmatining standartlaridagi majburiy talablarga muvofikligini tasdiklash tushuniladi. Ixtiyoriy sertifikatlashtirish deganda ishlab chikaruvchi bajaruvchi sotuvchi ta`minlovchi yoki iste`molchi tashabbusi bilan ixtiyoriy ravishda utkaziladigan sertifikatlashtirish tushuniladi. Xozirgi sharoitda alokalarni fan va texnikani rivojlantirish uchun xamda chikarilayotgan maxsulotlarni sifatini yaxshilash, ularning rakobbotdoshlik kobilyatini oshirish uchun muntazam ravishda sinovlardan utkazish extiyoj ortib bormokda. Sinovlarni kupincha uchinichi tomon deb ataluvchi shaxs va tashkilot amalga oshiradi. U kuriladigan masalada katnashayotgan tomnlar odatda ta`minlovchining birinchi tomon va xaridorning ikkinchi tomon manfatlarini ximoya kilib, mutloko mustakil ravishda ish kuradilar.uchinchi tomondan tarafidan kilinadigan sertifikatlashtirsh ishlab chikaruvchilarning ishonchiga sazovor bulmokda va shu sababli bunday yul keng kullanilib, salmokli ravishda tarkalmokda. Turli mamalaktlarda uchinchi tomon tarafidan bajarilayotgan sertifikatlashtirish tizimini tashkil etish amalda shuni kursatmokdaki, uni turlicha tashkil kilish mumkin ekan. Ishlab chikaruvchi assotsiyalar, yirik iste`molchilar, standartlashtirish milliy tashkilotlarni tomonidan masalan, Frantsiya va Angiliyada 60-yillar boshida iste`molchilar tomonidan xarbiy maksadlar uchun elektronika maxsulotlarini sertifikatlashtirsh tizimi yaratiladi. Ayrim olingan mamlakat mikyosida yaratilgan milliy tizimlar majburiy bulgan standartlar doirasini kamrab oladi. Masalan, birinchilar katorida milliy mikyosida kimmatbaxo toshlarni sertifikatlashtirish tizimlari kullanilgan.
   

Sertifikatlashtirilgan tushunchasi keng ma`noda uchinichi tomon tarafidan utkaziladigan me`yorga, ish uslubiga koidaga muvofikligini kamrab olgan xar kanday tekshiruvidir. SHuning uchun sertifikatlashtirishni tekshiruv deb xisoblab, bosim ostidagi idishlarni, portlash xavfidan ximoyalangan kurilmalarninig atom reaktorlarining va tog texnikasining ishlatishdagi xavfsizligini ta`minlash uchun texnikaviy nazorat urnatuvchi idoralar shartli tekshiruvni amalga oshiradi. Sertifikatlashtirish seximalari.
Sertifikatlashtirish buyicha ISO tarkibidagi kumita tomonidan tayyorlangan xujjatda uchinchi tomon tarifidan amalga oshiriladigan sertifikatlashtirishning sakkizta sxemasi berilgan bulib, respublikamizda xam aynan shu 8 ta sexma tadbik etilgan. Birinchi sxema. Bu sxema bilan fakat maxsulot namunalari turlarini standartlar talablarga muvofikligini maxsus tasdiklangan sinov tashkilotlarida sinovdan utkaziladi. Bu xildagi sertifikatlashtirishda sinovga takdim etilgan bu yul uzining soddaligi va unga kup xarajat talab kilmasligi tufayli milliy va xalkaro savdo munosbatlarida muayan darajada tarkalgan. Ikkinchi sxema bu sxemada maxsulotning namuna turlarini maxsus tasadiklangan sinov tashkilotlarida sinovdan utkazilib sungra uning sifatidan savdo shaxobchalaridan vakti-vakti bilan olinadigan namunalar asosida nazorat kilib boriladi. Bu usul takdim etilgan namunalar sifatida baxolash bilan seriyali chikayotgan maxsulotning sifatini xam baxolash imkoniyatini beradi. Usulning afzalligi uning saddaligidir. Uning kamchiligiga esa nazorat sinovlar natijalariga karab agar maxsulot standart talablariga nomuvofikligi aniklanailsa baribi uni savdo shaxobchalaridan chikarib tashlash mumkin bulmaydi, yoki uni chikarib tashlash uchun birmuncha kiyinchiliklar tugiladi. Uchinchi sxema. Maxsulot namunalarining turlarini maxsus tasdiklangan sinov tashkilotlarida utkazish, sungra sotuvni yoki iste`molchiga yubormasdan turib vakti-vakti bilan namunalarining tekshiruvini nazorat maxsulot asoslanadi. Ikkinchi sxemadan farklanuvchi tomoni shuki maxsulot savdo shaxabochalariga tushmasdan turib, sinov nazorati utkaziladi va standartga nomuvofikligi aniklansa, maxsulotning iste`molchiga junatilishi tuxtatiladi. Turtinchi sxema. Maxsulot namunalarining turlarini xuddi 1-3 sxemalardek sinovdan utkazishgan asoslangan bulib, sungra savdo shaxobchasidagi xamda ishlab chikarishda olingan namunalari\ning sifati xisobga olinadi. Bu xolda maxsulot ishlab chikarilgan bulib, uning chikarilishiga ma`lum xarajatlar bulganidan keyin standart talablariga nomuvofikligi aniklanadi. Beshinchi sxema. Bu sxema maxsulot namuna turlarini tasdiklagan sinov tashkilotlarida utkazishga va maxsulot ishlab chikarishning sifatini baxolashga asoslangan bulib, sungra savdo shaxobchasida va ishlab chikarishda namunalar sifatini vakti-vakti bilan tekshirib nazorat kilib boriladi. Oltinchi sxema. Fakat korxonadagi maxsulotning sifatini ta`minlash bilan tizimini baxolashini utkazishga muljallangan bu usul ayrim vaktda korxona tayyorlovchini attestatlash deb yuritiladi. Bu xil sertifikatlashtirishda chikarish kobilyati baxolanadi. Ettinchi sxema. Maxsulotning har bir tayyorlangan to’dasidan sinovlarga tanlab olishga asoslangan. Tanlab olish sinovlarining natijalalariga qarab to’dani ortish uchun qaror qabul qilinishi aniqlanadi. Bu xildagi sertifikatlashtirish uchun tanlanmaning hajmi aniqlanishi lozim, bu esa tayyorlangan to’daning katta –kichikligiga maqbul bo’ladigan sifat darajasiga bog’liq. Qabul qilingan qoidaga asosan tanlanmani to’plash vakolatlangan sinov tashkilotlari tomonidan amalgam oshiriladi. Bu xil sertifkatlashtirish qo’llanilishi statistic usulni qo’llash bilan bog’liqdir.
Sakkizinchi sxema. Har bir tayyorlangan , ayrim buyumning standartlar talabiga muvofiqligi sinovlar o’tkazib aniqlashga asoslangan. Bu sertifikatlashtirish usulida yuqorida 7-sxemalariga qaraganda ta’minlovchining ma’suliyati ancha yuqori. Tabiiyki muvofiqiyatli sinovlardan o’tgan buyumlargina sertifikat yoki muvofiqlik belgisini oladi. 8-sxema mahsulotga nisbatan yuqori va qat’iyroq talablar qo’yilganda ishlatilishiga asoslangan yoki mahsulotning ishlatilishi natijasida standart talablariga mos kelmasligi iste’molchiga katta iqtisodiy zara etkazganida qo’llaniladi. Bu xil sertifikatlashtirish qimmatbaho metallardan va qotishmalardan tayyorlanadigan buyumlarrda ko’proq qo’llaniladi. Bunday asosiy maqsad qimmatbaho metallarning belgilangan miqdorini, tarkibini va buyumning tozaligini tekshirishdir. Buyuk Britaniya institute tomonidan sertifikatlashtirishning yangi xili yaratilib, bu usul bilan faqat ishlab chiqarishdagi texnologik jarayonlarini tasdiqlanishi attestatlanishiga asoslangan. Hozirgi zamon adabiyotida har bir sertifikatlashtirish sxemasining afzalligi va kamchiliklari tahlil etilgan. Bularning ichida eng mukammal va murakkabi beshinchi sxemadir. Bu sxema to’liq bo’lganligi uchun uni asos qilib olib, hozirgi zamon xalqaro sertifikatlashtirish tizimini yaratilmoqda. Sertifikatlashtirish tizimlarini boshqaruvchi idora muayyan turdagi mahsulot sifatining nazoratini tashkil etish, stardartlarga rioya qilishni majbiriy talab etishini, iste’molchi va savdo talablarini e’tiborga olib, mamlakatdagi amalda bo’lgan qonunlar va me’yoriy hujjatlar asosida o’z ishini tashkil etadi. Sertifikarlashtirish idorasi sinovlarni o’tkazish korxonadagi va savdo shahobchasidagi mahsulotning sifatini nazorat qilish hamda nazoratni tashkil qilish va shunga o’xshashlarni bajarib uchunchi tomon vazifani bajaradi.