Mavzu: O‟lchash vositalari. Reja: 1

 

 

4– rasm. Etalonlarning tabaqalanishi va turlari. 

 

---

Xalqaro  etalon  –  milliy  etalonlar  bilan  qayta  tiklanadigan  va  saqlanadigan 

birliklar o‟lchamlarini muvofiqlashtirish uchun xalqaro kelishuv bo„yicha xalqaro 

asos sifatida qabul qilingan etalon.

 

 

Xalqaro  etalonlarni  «Og„irlik  va  o„lchovlar  bo„yicha    xalqaro  byuro» 

saqlaydi  (OO„XB)  va  u  bilan  bog„liq  barcha  masalalarni  hal  etadi.  OO„XB 

faoliyatidagi eng muhim va mas‟uliyatli vazifalaridan biri, turli davlatlarning yirik 

va katta ko„lamga ega bo„lgan metrologiya laboratoriyalaridagi milliy etalonlarini 

xalqaro  etalonlar  bilan  muntazam  va  xalqaro 

miqyosda  taqqoslash  hisoblanadi.  Shuningdek 

o„lchashlarning 

ishonchliligini, 

aniqligini 

va 

birligini  ta‟minlash  maqsadida  o„zaro  taqqoslovlar 

ham muhim vazifalar qatoriga kiradi. Bu esa xalqaro 

iqtisodiy  aloqalarning  eng  asosiy  talablaridan  

sanaladi.  SI  tizimidagi  asosiy  kattaliklarning 

etalonlari bilan bir qatorda, hosilaviy kattaliklarning 

etalonlari  ham  taqqoslanib  turadi.  Taqqoslash  amallari  belgilangan  muddatda, 

davriy  ravishda  bajariladi.  Masalan,  metr  va  kilogramm  etalonlari  har  25  yilda, 

elektr  va  yorug„lik  kattaliklarining  etalonlari  esa  har  3  yilda  taqqoslab  turiladi. 

Birlamchi etalonga ikkilamchi va boshqa razryaddagi barcha etalonlar buysunadi. 

Davlat  etaloni  –  davlat  hududida  ushbu  kattalikning  boshqa  barcha 

etalonlari bilan qayta tiklanadigan, birliklarning o„lchamlarini aniqlash uchun asos 

sifatida  xizmat  qilishi  vakolatli  davlat  idorasining  qarori  bilan  tan  olingan 

birlamchi yoki maxsus etalon. 

Milliy  etalon  –  mamlakat  uchun  boshlang„ich  etalon  sifatida  xizmat  qilishi 

rasmiy qaror bilan tan olingan etalon bo„lib, milliy metrologiya organi tomonidan 

tasdiqlanadi.  O„zbekiston  Respublikasida  ushbu  organ  sifatida,  standartlashtirish, 

metrologiya va sertifikatlashtirish bo„yicha milliy  markaz – O„zstandart Agentligi 

hisoblanadi. 

---

Maxsus  etalon  –  birlikning  alohida  sharoitlarda  qayta  tiklanishini 

ta‟minlaydigan  va  bu  sharoitlar  uchun  birlamchi  etalon  bo„lib  xizmat  qiladigan 

etalondir.  Maxsus  etalon  yordamida  yaratilgan  birlik  birlamchi  etalon  yordamida 

yaratilgan birlik birlamchi etalon yordamida yaratilgan birlikka mos bo„lishi kerak.  

 Birlamchi  etalon  orqali  qiymati  aniqlanadigan  etalonga  ikkilamchi  etalon 

nomi berilgan.  

Guvoh  etalon  –  davlat  etalonining  butliligini  va  o„zgarmaganligini 

tekshirish  uchun  va  buzilgan  toki  yuqolgan  hollarda  uni  almashtirish  uchun 

mo„ljallangan ikkilamchi etalon. 

Hozir  asosiy  birliklarning  etalonlaridan  faqat  kilogrammning  guvoh  etaloni 

bor. 

Nusxa  etalon  ishchi  etalonlarga  birliklar  o„lchamlarni  uzatishga 

mo„ljallangan ikkilamchi etalon hisoblanadi.  

Nusxa etalonlar, odatda, birlamchi yoki maxsus etalonni barvaqt yeyilishdan 

saqlash maqsadida, qiyoslash ishlari ko„p bo„lgan hollarda yaratiladi. Nusxa-etalon 

zarur bo„lganda, davlat etaloni o„rnida ishlatilishi mumkin.