Mavzu: Olamning paydo o’lishi va evalyutsiyasi. Katta portlash va infillyatsiya nazariyasi I kirish II asosiy qisim 1 olamning paydo bo’lishi. Koinotning kelib chiqishi

Koinotning kelib chiqishi va inson mexanik pozitsiyadan kelib chiqib, olamni rivojlanishi tabiatning ob'ektiv qonunlariga bo'ysunadigan materiyaning mahsuli sifatida talqin qiladi, ratsionalizm tarafdorlari, qoida tariqasida, jismoniy bo'lmagan omillarni inkor etadilar, ayniqsa ba'zi omillarning mavjudligi haqida gap ketganda. Umumjahon yoki kosmik aqlning bir turi, chunki bu "ilmiy". Matematik formulalar yordamida ta'riflash mumkin bo'lgan ilmiy narsani ham hisobga olish kerak.

Katta portlash nazariyasi tarafdorlari oldida turgan eng katta muammolardan biri shundaki, ular koinotning paydo bo'lishi uchun taklif qilayotgan stsenariylarning hech birini matematik yoki fizik jihatdan tasvirlab bo'lmaydi. Asosiy nazariyalarga ko'ra katta portlash, Olamning boshlang'ich holati cheksiz bo'lgan cheksiz kichik nuqta edi yuqori zichlik va cheksiz yuqori haroratlar. Biroq, bunday holat matematik mantiq chegarasidan tashqariga chiqadi va uni rasmiy ravishda tasvirlab bo'lmaydi. Shunday qilib, haqiqatda, Olamning dastlabki holati haqida aniq hech narsa aytish mumkin emas va bu erda hisob-kitoblar muvaffaqiyatsizlikka uchraydi.

• 2 KATTA PORTLASH O’ZI NIMA?
• Katta portlash (inglizcha: Big Bang) nazariyasi amaldagi kosmologik model boʻlib, olam rivojlanishining erta bosqichlarini tasvirlaydi. Bu nazariyaga binoan Katta portlash taxminan 13,798 ± 0.021 milliard yil oldin sodir boʻlgan;  bu koʻrsatkich olam yoshi deb hisoblanadi. Bundan keyin olam oʻta issiq va zich holatda boʻlib, keskin kengayishni boshlagan. Boshlangʻich kengayishdan soʻng olam energiyaning turli subatom zarrachalar, jumladan proton, neytron va elektronlarga aylanishi uchun yetarli darajada sovugan. Sodda atom yadrolari tezda shakllangan boʻlishi mumkin, biroq birinchi elektrik neytral atomlar yuzaga kelishi uchun minglab yillar kerak boʻlgan. Kimyoviy unsurlardan birinchi boʻlib vodorod, keyin geliy va litiy mahsul boʻlgan. Ushbu ibtidoiy unsurlarning ulkan bulutlari keyinchalik gravitatsiya orqali yulduz va galaktikalarni shakllantirish uchun yigʻilgan; ogʻirroq unsurlar esa yulduzlarda yoki oʻta yangi yulduzlar portlashlarida sintezlangan.

• Katta portlash sinchiklab tekshirilgan ilmiy nazariyadir va ilmiy hamjamiyat tomonidan keng qabul qilingan. U yengil unsurlar koʻpligi, qoldiq nurlanish, koinot tuzilishi va Ia tipli oʻta yangi yulduzlarning Hubble diagrammasi kabi kuzatiladigan turli fenomenlarni batafsil izohlaydi.[12] Katta portlashning negiz gʻoyalari — kengayish, erta issiq holat, geliy va galaktikalar shakllanishi - bu va boshqa kuzatishlardan kelib chiqib, har qanday kosmologik modeldan mustaqildir. Galaktika toʻplamlari orasidagi masofalar hozirda kattalashib borishidan oʻtmishda hamma narsa bir-biriga yaqinroq boʻlgani haqidagi xulosaga olib kelgan. Bu gʻoya ekstremal zichlik va haroratlargacha olib borilib,[13][14][15] bunday holatlarda tajribalar olib borish uchun katta zarracha tezlatgichlari qurilgan, natijada bu ilmiy model toʻliqroq ishlab chiqilgan. Boshqa tomondan, bu tezlatgichlarning juda baland energiyalar fizikasini tadqiq qilish uchun qobiliyatlari cheklangan. Kengayishning mutlaq ilk lahzasiga oid dalillar juda kam. Shunday qilib, Katta portlash nazariyasi bu ilk holatni izohlay olmaydi; biroq u olamning shu lahzadan keyingi umumiy evolutsiyasini tasvirlaydi va tushuntiradi.

15 milliard yil oldin sodir bo'lgan portlashning sababi zarracha ichida paydo bo'lgan beqarorlik deb ataladi. Tarqalgan eng kichik elementlar bugungi kunda biz biladigan dunyoga asos solgan.

• 3 OLAMNING UMMUY TUZILISH.KOINOT MODELLARI. INFILLYATSIYA NAZARIYASI
• Yulduzlar to’planib galaktikalar hosil qiladi. Koinot ning 1026 SM radiusli qismida 104 ta galaktigada joylashgan va ular orasidagi o’rtacha masofa l=10usti25 sm ga tyeng. Galaktikalar turli formaga ega. Bizning galaktikamiz Somon yo’li deb ataladi va u qo’shni andromeda tumanligi, Katta va Kichik magellan bulutlari, hamda yana 20 tacha galaktika bilan birgalikda galaktikalarning mahalliy gruppasini tashkil qiladi. Koinotning dastlabki modeli statsionar model bo’lib, unga ko’ra koinotning bizga ma’lum qismi cheksiz davriy takrorlanib davom etadi Lekin 1922 yili A.Fridman Eynshteynning nisbiylik nazariyasi asosida Metagalaktikaning kengayishini asosladi. 1929 yili esa Xabbl dopler — effekti yordamida galaktikalarining bir —