Mavzu. Nuklein kislotaning genetik roli

Protenogenli aminokislotalar 
4 – jadval 
Formulasi 
Nomi 
Qisqartirilgan belgisi 
Glitsin 
Gli 
Alanin 
Ala 
Valin 
Val 
Leytsin 
Ley 
Izoleytsin 
Ile 
Asparagin 
kislota 
Asp 
Asparagin 
Asn 
Glutamin 
kislota 
Glu 
Glutamin 
Gln 
Serin 
Ser 
Treonin 
Tre 
TSistein 
TSis 
H
2
N
CH
COOH
R

H
2
N C H
2
C OOH
H
3
C C H C OOH
NH
2
C H C H C OOH
NH
2
H
3
C
H
3
C
H
3
C
C OOH
C H
C H
2
C H
H
3
C
NH
2
C OOH
C H
C H
C H
2
NH
2
H
3
C
C H
3
C OOH
C H
C H
2
HOOC
NH
2
C OOH
C H
C H
2
C
NH
2
O
H
2
N
C OOH
C H
C H
2
C H
2
NH
2
HOOC
C OOH
C H
C H
2
C H
2
NH
2
C
O
H
2
N
C OOH
C H
C H
2
NH
2
OH
C OOH
C H
C H
NH
2
H
3
C
OH
C OOH
C H
C H
2
NH
2
HS

---

Metionin 
Met 
Argenin 
Arg 
Lizin 
Liz 
Gistedin 
Gis 
Prolin 
Pro 
Fenilalanin 
Fen 
Tirozin 
Tir 
Triptofan 
Tri 
 
4–jadvalda oqsil tarkibida har doim bo’ladigan aminokislotalar keltirilgan, 
lekin, ayrim oqsillar tarkibida kam uchraydigan aminokislotalar (oksiprolin, 

-
karboksiglutamin kislota, gidroksilizin, 3,5- diyodtirozin va boshqalar) bo’lib, ular 
shu 20 proteinogenli aminokislotalarning hosilalaridir.
Aminokislotalar kimyoviy tuzilishiga ko’ra alifatik (ochiq zanjirli) aromatik 
(halqali) va geterotsikliklarga ajraladi. Ular qo’shimcha funktsional guruhlar 
tutishiga qarab dikarbon, diamin aminokislotalar, oksiaminokislotalar, oltingugurt 
tutuvchi aminokislotalar va boshqa guruhlarga bo’linadi.
Aminokislotalar optik faollikka ega. Eng oddiy aminokislota glitsindan 
boshqa hamma aminokislotalar molekulasida assimetrik uglerod atomlari borligi 
uchun ularning suvli eritmasi qutblangan nur sathini o’ngga yoki chapga buradi.
Oqsillar tarkibidagi barcha aminokislotalar L–qatorga mansubdir. Lekin, tirik 
tabiatda erkin xolatda yoki kichik peptidlar tarkibida D - qatorga mansub 
aminokislotalar borligi aniqlangan. Tirik organizmlarning ajoyib xususiyatlaridan 
biri shuki, unda faqat L– qatorga mansub aminokislotalar sintezlanadi. Ularni 
kimyoviy yul bilan sintezlaganda L- va D- qatorga mansub ratsemik aralashma hosil 
bo’lib, ularni bir–biridan ajratish qiyin hisoblanadi. L- va D- qatorga ajratilgan 
C OOH
C H
C H
2
NH
2
C H
2
S
H
3
C
C OOH
C H
C H
2
NH
2
C H
2
C
H
2
N
NH
C OOH
C H
NH
2
( C H
2
)
3
H
2
N
C OOH
C H
C H
2
NH
2
C
N
C H
NH
C H
C H
HN
C H
2
H
2
C
C H
2
C OOH
C C H
2
C H C OOH
NH
2
C
C
C H
2
C H C OOH
NH
2
OH
NH
C H
2
C H
NH
2
C OOH

---

aminokislotalar uzoq muddat saqlansa, qaytadan ratsemat aralashmalarga 
aylanadilar. 
Oqsil tarkibidagi L-shakldagi ayrim aminokislotalar vaqt o’tishi bilan asta-
sekin D –holatga o’tishi aniqlangan. Aminokislotalarning bunday xususiyatlari 
haroratga va aminokislota xiliga bog’liq. Oqsillardagi bu o’zgarishlarni qazib 
olingan qadimiy suyaklarni, zarurat bo’lganda tirik organizmlarning ham yoshini 
aniqlashda qo’l keladi. Jumladan, dentindagi (tish tarkibi) oqsildagi L-asparagen 
kislota o’z-o’zidan har yilda 0,1% ga D-shaklga o’tadi. Yosh bolalarda dentin 
tarkibidagi aminokislota faqat L shakldagi asparagen kislotadan iborat. Odamning 
yoshi o’tgan sari L- asparagen kislota D-holatga o’taboshlaydi. Uning miqdoriga 
qarab tishning yoshini aniqlash mumkin. 
Uglevodlarning optik izomerlarini aniqlashda glitserin alьdegid 
molekulasining kimyoviy tuzilishidan foydalangan holda aminokislotalarning L- va 
D- qatorga mansubligi belgilanadi. 
Ba’zi aminokislotalar (treonin, oksiprolin, izoleytsin) tarkibida assimetrik 
uglerod atomi bo’lib, ular to’rtta izomer hosil qiladi. Aminokislotalar tarkibida 
kislotali karboksil (-SOON ) va ishqor xususiyatiga ega bo’lgan aminoguruhlarni 
(NN
2
) tutganliklari uchun ular amfoter elektrolitlardir. Suvli eritmalarda 
aminokislotalarning har ikkala funktsional guruhlari dissotsiyalanadi. Bunda 
karboksil guruhidan vodorod ioni (proton) ajraladi, amino guruhi esa uni biriktiradi. 
Bunday ko’rinishdagi aminokislotalar bipolyar ionlar deb ataladi. 
Kislotali muhitda yoki vodorod ionlari kontsentratsiyasi yuqori bo’lganda 
aminokislotalarning karboksil guruhi kam dissotsiyalanadi. Natijada, ularning
molekulasi musbat zaryadga ega bo’lib, elektr maydonida kation sifatida harakat 
qiladi: 
Ishqoriy sharoitda, ya’ni gidroksil ionlari kontsentratsiyasi yuqori bo’lganda, 
aminokislotalarning amin guruhi oz miqdorda dissotsiyalanadi. SHuning uchun 
ularning molekulasi manfiy zaryadga ega bo’lib, anion sifatida harakat qiladi. 
Yuqorida ta’kidlangandek, aminokislotalar eritmaning rN ga qarab, kation, 
anion yoki neytral holatga ega bo’ladi. SHu asnoda aminokislotalar ishqoriy, 
kislotali va neytral holatida bo’lgan guruhlarga ajraladi.