Mavzu: noorganik (mineral) bogʻlovchi materiallar va ularning xususiyatlari reja

MAVZU: NOORGANIK (MINERAL) BOGʻLOVCHI MATERIALLAR VA ULARNING XUSUSIYATLARI

REJA:
1.Foydali qazilmalar va mineral-rudadan
2.Silikatlar kristalli panjarasimon asosiy tarkibiy qismi
3.Minerallarning shaffofligi.

Foydali qazilmalar va mineral-rudadan –maʼlum kimyoviy tarkibga ega va kristalli tuzilishga ega tabiiy jismlar. Kimyoviy tarkibi boʻyicha minerallar (toʻqqiz) 9-sinfga boʻlinadi:

1-silikatlar, 2-karbanatlar, 3-oksitlar 4- gidroksidlar,5-sulfitlar, 6-sulfatlar, 7-halogenlar, 8-fasfatlar, 9-volfromitlar va tabiiy elemintlardir.
Togʻlarni tashkil etadigan tabiiy va suniy qurilish materiallari, silikatlar, karbonatlar, sulfatlar va oksitlarni ishlab chiqarishda ishlatiladigan minerallar sifatida muxim ahamiyatga egadir.
Minerallarning tuzilishi va xususiyatlari. Tabiatdagi eng keng tarqalgan minerallar silikatlardir. Ular kremniy kislotalarining tuzlari boʻlib, ular orasida baʼzi umumiy tarkibga va tuzilishga ega boʻlgan minerallarning kichik gruhlari mavjud: dala shpatlari, piroksinlar, amfibollar, loy minerallari va boshqalar. Dala shpatlarining roli ayniqsa katta boʻlib, ular butun yer qobigʻining 50-foizini (ogʻirligi boʻyicha) tashkel etadi.
Silikatlarning zamonaviy tasnifi minerallarning kimyoviy tarkibi bilan chambarchas bogʻliq boʻlgan va ularning eng muhim fizik xususiyatlarini aniqlaydigan kristal-kimyoviy tuzilmalari turlariga asoslanadi .
Silikat materiallarida har bir kremniy ion Si4 + toʻrtta kislorot ioniga bogʻlangan. Silikatlar kristalli panjarasimon asosiy tarkibiy qismi kremniy-kislorodli tetrayedrdir ([SiO4] 4-), uning tepalarida O2- kislorod ionlari, markazga ega -kremniy ioni Si4- (6.1-rasm). U toʻrtta erkin valent aloqaga ega, bu tetrayadrani artikulyatsiya qilishning turli usullarini va silekatlarini tashkel etuvchi boshqa elemintlarning ionlarini qushilishini aniqlaydi. Silekon – kislorodli tetrayadrani bir-biridan ajratish yoki umumiy kislorod ionlari yordamida birlashtirish mumkin, bu izolyatsiya qilingan (orol), zanjir, lenta, qatlamli, ramka silikatlariningpaydo boʻlishiga olib keladi (6.2-rasm) va shunga mos ravishda minerallarining turli xil xsusiyatlari. ,

6.2-rasm. silikatlarning strukturasi va turlari

a.b –izolyatsiyasi (asosiy) strukturasi; v-aylanasiga;
g-zanjirli bogʻlangan; d-lentali bogʻlangan; ye-karkasli.

Orol silekatlari Mg, Ca va boshqa kationlar tomonidan ushlab turiladigan yakka yoki yer-xotin kremniy-kislorodli tetrayedra bilan ifodalanadii.Talqinli silikatlar halqalarga boʻlingan 3, 4 va 6 tetradrallardan iborat. Zanjirli va lentali silekatlar tarkibida kremniy silekatlar tarkibida kremniy-kislorodli tetrayedra doimiy (4) zanjirli silikatlar (Si2O6) 4 zanjirli silikatlar bilan yoki (Si4O11) 6- lentali silikatlar bilan qoʻshloq zanjirlarda bogʻlanalidi. Plitalar silikatlarining kristalli kristalli tuzilishi bitta doimiy qatlamda bogʻlangan lentalar shaklida boʻladi –varaq .Frame silikatlari kremniy-kislorodli tetrayadroli uch oʻlchovli yopishishi bilan tavsiflaniladi. Bunday holda, har bir kislorod ioni bir vaqitning oʻzida ikkita tetrayadroga tegishli. Zaryadlangan tetrayadro barcha toʻrt uchidan oʻtadi. Silikon-kislorodli tetrayadroning oʻziga xos xususiyati shundaki, Si ioni qisman Al ioni bilan almashtirish qobiliyati alyuminiy-kislatasi tetrayadroning kristal panjarasida [AlO4] 4- va aluminosilikatlar hosil boʻlishi. Kristalli tuzilmalarda ularning tuzilishini buzmasdan bir-birini almashtirish uchun kimyoviy elemintlarning bu xossasi izomorfizim deyiladi.

Foydali qazilmalarning fizik mexanik xsusiyatlari uchta asosiy gruhga boʻlinadi: morfologik, optik, mexanik. Morfologik xususiyatlari minerallarning tashqi shakli bilan belgilaniladi. Optik xususiyatlarga rang, shafoflik, porlash kiradi; mexanik-qattiqlik, darzlik darajasi, sinish turi va boshqalar.
Forma –minirallariga xos xsusiyat boʻlib, ularni turlarga ajratish yoki ularni turlarga ajratish yoki ularni shunday atash mumkin. Gipsli bog‘lovchi moddalar kuydirilgan gips-toshni maydalab tuyish bilan hosil qilinadi. Gips-toshning kuydirilish temperaturasiga va sharoitiga qarab undan qurilish gipsi, juda mustahkam gips hamda angidridli sement hosil qilinadi. Tarkibida ikki molekula suv bo‘lgan kalsiy sulfatli cho‘kindi tog‘ jinsi gips (CaSO₄∙2Н₂О) ni va ayrim sanoat chiqindilarini pishirib, suvsizlantirib bog‘lovchilar olinadi.
Tabiiy gips-tosh oq rangli, qattiqligi 2 (Maos shkalasi bo‘yicha), zichligi 2200-2400 kgg‘m³ bo‘lgan jinsdir. Gips tosh zaxiralarining eng kattasi Buxoro viloyatida mavjud.
150….170 ⁰С da kuydirilgan gips-toshni tuyib maydalangan mahsulot qurilish gipsi deb ataladi.
Ikki malekula suvi bo‘lgan kalsiy sulfati 65 ⁰С da qizdirilganda, u o‘z xususiyatini o‘zgartiradi va tarkibidagi suv asta-sekin yo‘qolib, degidratatsiyalana boshlaydi.