Mavzu: Nematodlar Xilma xilligi Reja: I. Kirish

Kuzda 2-3 marta tuproqqa ishlov bering. Bu tuproqni parchalaydi, nematodlarni sirtga aylantiradi, ular quyosh nurlari ta'sirida o'ladi. Bu foydali va parazitar nematodalarga ta'sir qiladi, shuning uchun bahorda yana foydali nematodlarni qo'shishingiz kerak bo'ladi.O'simliklarni qishlash uchun o't qoplami ekinlari bug'doy o'ti, javdar yoki javdar kabi. Sudangrass ham yaxshi va ba'zi nematitsid xususiyatlarini taklif etadi. Bu o'roqlarni boshqariladigan darajada ushlab turing va tuproqqa ko'proq o'simlik moddalarini qo'shish uchun bahorda ularni ishlang.Muntazam ravishda tuproqqa ko'proq organik materiallar qo'shing. Yotoqxonangizga ko'proq kompostlangan barglar, o't parchalari va go'ng qo'shish tabiiy ravishda tuproqdagi nematodalar sonini nazorat qilishga yordam beradi, chunki nematodlar chirigan o'simlik moddalari o'rniga jonli materialni afzal ko'rishadi.

2.2. Nematodalarning tuzilishi va biologik ahamiyati.

Nematodalar tirik tabiatning o`ziga xos tuzilgan jonzotlaridan hisoblanib, turli xil muhitda yashashga moslashgan. Hozirgi hisob – kitoblarga qaraganda ularning bir necha o`n ming turlari mavjud. Nematodalar ya’ni yumaloq chuvalchanglarni yer yuzining deyarli barcha nuqtalarida, atmosferada, tuproqda, o`simlik va hayvon organizmlarining tanalarida, suv havzalarida va hattoki suv tubidagi balchiqlarda ham uchratish mumkin.Nematodalar tuproq qatlamlarida g`oyat ko`p miqdorda uchrab, ko`p hujayrali organizmlarning asosiy qismini tashkil etadi. Tuproqlardagi har qanday organik moddalarning chirish jarayoni nematodalar ishtirokida sodir bo`lib, tuproq organik va mineral moddalar bilan to`yinadi. Nematodalarning ko`pgina turlari odam, hayvonlar va o`simliklarning turli organlarida parazitlik qilib, inson va hayvon organizmlarida ko`pgina oqibati yomon bo`lgan, yuqumli kasalliklarni keltirib chiqaradi, o`simliklar hosildorligining kamayishiga olib keladi.Yumaloq chuvalchanglar tanasi pishiq kutikula qavati bilan qoplangan bo`lib, bu qavat ularni har qanday zararli moddalar ta’siridan himoya qiladi. Pishiq kutikula qavati asosiy himoya vositasi hisoblanib turli xil muhit sharoitlarida yashashga imkoniyat yaratadi. Nematodalarning harakatlanish tarzi ham o`ziga xos tarzda namoyon bo`lib, turli qatlamlarda turlicha harakatlanadi.
Nematodalarning tashqi tuzilishi o`ziga xos tarzda bo`lib, tanasi duksimon, ya’ni oldingi va keyingi uchi ingichkalashgan, ko`ndalang kesimi yumaloq shaklda bo`ladi. Tanasining oldingi qismida oziqlanish organi bo`lgan og`iz teshigi, keyingi uchiga yaqin joyda esa ortiqcha parchalanish mahsulotlarini chiqarib yuboradigan anal teshigi joylashgan. Tanasining keyingi qismi dumni hosil qiladi. Nematodalar tanasining anal teshigi joylashgan tomoni qorin deb ataladi. Jinsiy va ayirish tizimli teshiklari ham ana shu qorin tomondan tashqariga ochiladi.Nematodalarning tanasi sirtdan ko`p qavatli kutikula bilan qoplangan. Kutikula nematoda tanasini mexanik ta’sirdan va zaharli moddalardan himoya qiladi. Bundan tashqari kutikula ichki bo`shliq turgori bilan birga somatik muskullar uchun tayanch vazifasini ham bajaradi.Kutikula ostida joylashgan gipoderma birlamchi lichinka epiteliysi hujayralarining qo`shilib ketishidan hosil bo`lgan sinsitiydan iborat. Nematodalar tanasining ikki yon, orqa va qorin tomoni bo`ylab 4 ta bo`ylama chiziq o`tadi. Gipodermada mana shu chiziqlarga mos holda to`rtta valiklar (yo`g`onlashuvlar) hamda ular ostida bo`ylama muskullar joylashgan. Gipoderma valiklari muskul qavatini to`rt bo`lakka bo`lib turadi. Orqa va qorin muskullar nematoda tanasini dorzovental yo`nalishga bukkanidan nematoda yon tomoni bilan harakatlanadi.Muskul hujayralari ancha uzun (ot askaridagi muskullari uzunligi 0,5 sm) bo`ladi. Kutikula gepoderma va muskul qavatlari birgalikda teri-muskul xaltasini hosil qiladi. Xalta birlamchi tana bo`shlig`ini o`rab turadi. Tana bo`shlig`i tayanch vazifasi bilan birga moddalar aylanish jarayonida ahamiyatga ega. Tana bo`shlig`i orqali moddalar ichakdan muskullar va boshqa organlarga o`tadi; moddalar almashuvining oxirgi mahsulotlari chiqarib tashlanadi. Shunday qilib birlamchi tana bo`shlig`i organizmning ichki muhiti vazifasini ham bajaradi. Nematodalarda kiprikli hujayralar bo`lmaydi, hatto spermatozoidlari ham xivchinsiz bo`ladi.Hazm qilish sistemasi. Nematodalarning og`iz teshigi tanasining oldingi ichida joylashgan; odatda uchta (bitta orqa, ikkita yon) maxsus o`simtalar – lablar bilan o`ralgan. Naysimon ichagining oldingi qismi og`iz bo`shlig`i (stoma) va halqumga bo`linadi. Ayrim yirtqich va zooparazitlar stomasida kutikula o`simtasidan iborat tishlar bo`ladi. O`simlik parazitlari stomasi esa sanchib so`ruvchi organ – stiletni hosil qiladi.Halqum devorida muskul hujayralari va hazm bezlari joylashgan. Bir qancha nematodalarda halqum muskullarining hujayralari kengayib, bulbus hosil qiladi. Halqum tirqishi uchburchak shaklda, uning devori xitinlashgan. Halqum ektodermadan hosil bo`ladi. Halqum yupqa devori endodermal o`rta ichakka o`tadi. O`rta ichak bir qavat joylashgan silindrsimon hujayralardan iborat. Keyingi ichak kalta, murtak ektodermasidan hosil bo`ladi. Ayrim nematodalar ichagi turli darajada reduksiyaga uchragan. Masalan, filyariya parazitining keyingi ichagi berk, kanal teshigi bo`lmaydi.Nematodalar har xil usulda oziqlanadi. Erkin yashovchi nematodalar har xil mayda organizmlar bilan oziqlansa, parazit turlari hayvon yoki o`simlik hujayralari shirasi, ba’zan qon so`rib oziqlanadi. O`simlik parazitlari ozig`i ichakdan tashqarida hazm bo`ladi. Stilet orqali o`simlik to`qimalariga hazm bezlari fermentlari chiqariladi. Nematodalar ana shu fermentlar ta’sirida chala hazm bo`lgan oziqni stileti yordamida so`rib oladi.Ayirish sistemasi bo`yin bezlari deb ataladigan, bir hujayrali teri,ya’ni gipoderma bezlaridan iborat. Nematodalarda protonefridiylar o`rniga bo`yin bezlarining rivojlanishi kipriklarni yo`qolib ketishi bilan bog`liq. Bir qancha nematodalarning bo`yin bezlari yirik; ularning ayirish yo`li kalta bo`ladi. Ko`pchilik turlarida bo`yin bezlarining chiqaruv naylari gipodermaning ikki yon valigida joylashgan. Chiqarish naylari uzun bitta hujayradan iborat. Ot askaridasining chiqarish nayi uzunligi 40 sm ga etadi. Naylar orqali moddalar almashinuvining suyuq mahsulotlari chiqariladi.Nematodalarda suvda erimaydigan va organizmga tasodifan kirib qolgan organik moddalarni to`playdigan fagositar hujayralar ham bo`ladi. Bunday “to`plovchi buyraklar” gipodermasining yon valiklari ustida joylashgan. Ot askaridasida bunday valiklar to`rtta bo`ladi.Qon aylanish va nafas olish sistemasi rivojlanmagan. Ichak bo`shligidagi va ichki organlardagi endoparazitlar parazit yassi chuvalchanglar singari kisloTurkum tanqis bo`lgan sharoitda hayot kechirishga moslashgan. Ular uchun asosiy energiya manbai glikogenning anaerob parchalanishi hisoblanadi. Bu jarayonda organik kislotalar (asosan, yog` va valerian kislotalari) hosil bo`ladi. Ana shu sababdan nematodalarning tana bo`shlig`i suyuqligi odam terisi shilliq qavatiga tasodifan tushganda achishtiradi.Markaziy nerv sistemasi halqumni o`rab turadigan nerv halqasi, undan tana bo`ylab oldinga lavlarga va orqaga ketadigan 6 ta nerv stvollaridan iborat.Sanoat korxonalari atrofidagi tuproqdan ajratib olingan tuproq nematodalari А. А. Paramonov (1962) va G.I. Solovyova (1989)lar klassifikatsiyasiga ko`ra 6 ta ekologo - trofik guruhlarga bo`linadi. Mazkur guruhlar bir-biridan oziqlanish xususiyatiga ko`ra farq qiladi. Lekin barcha nematodalarning guruhlari umumiy oziqlanish zanjirida o`ziga xos xalqa bo`lib, tabiatda moddalarning aylanishida asosiy rol o`ynaydi.1. Tipik parazitlar - o`simliklarning sog`lom to`qimalarida parazitlik qilib, yuqori faol ektofermentlarni yemiradi va o`simlik to`qimalari va organlarida turli o`ziga xos kasalliklarni keltirib chiqaradi.2. Potensial parazitlar - o`simliklarning to`qimalarida parazitlik qilish bilan birga ular saprabiotik muhitda ham yashashga moslashgan.3. Mikotroflar - bular tuproqni azot birikmalari bilan boyitadi va zamburug` qoldiqlari bilan oziqlanadi. Mazkur guruhdan Aphelenchus cyliricaudatus turi uchradi.4. Devisaprobiontlar – ular saprobiotik muhitda yashaydi, undan tashqari esa o`simliklarning sog`lom to`qimalarida yashab, ular hisobiga oziqlanadi. Bizning ishimizda Cephalobus persegnis, Сhiloplacus bibigulae, Cervidellus habibullae, Eucephalobus elongatus kabi turlari uchradi.5. Hammaxo`rlar – bular ildiz atrofida yashab bir xujayrali suv o`tlariga o`xshab hayot kechiradi. Bunday nematodalarning vakili sifatida Eudorylaimus monohystera turi topildi.6. Yirtqich nematodalar – bular tuproqda yashaydigan bir xujayralilar bo`lib, tadqiqot qilinayotgan hududlarda nisbatan kam uchraydi.Sanoat korxinzlari atrofidan topilgan tuproq nematodalari 2 ta kenja sinf: Adenopherea, Secernentea, 3 otryad: Dorylaimida, Rhabditida, Tylencheda 12 oila: Dorylaimidae, Discolaimidae, Qudsianematidae, Nygolaimidae, Belondiridae, Diphtherophoridae, Opailaimidae, Rhabditidae, Diplogasteridae, Cephalobidae, Panagrolaimidae, Aphelenchidae 4 kichik oila, 27 turkuum va 57 turga mansubligi aniqlandi. Agar zararli bo'lmagan turlar faqat yuqorida ko'rib chiqilgan hayvonlarning sinflari bilan cheklangan bo'lsa, zamonaviy fanda paydo bo'lgan ushbu turning umumiy xususiyatlarini qurish qiyin edi. Bundan tashqari, uning tabiatda va insonning iqtisodiy faoliyatida ahamiyati shunchalik cheklangan ediki, minermintlarni o'rganish bizning vaqtimizda kuzatilgan taraqqiyotga erisha olmaydi. Malevolentlar turiga chuqur qiziqish gastrotrixlar, kinorinxlar va hatto rotiferlarning xususiyatlari bilan aniqlanmaydi, aksincha markazsiz guruh, malevolentsiz asosiy va eng katta sinf, nematodlar sinfini (Nematoda) o'rganish natijasida.Tabiiyki, bu zararli bo'lmagan sinf ham bizning diqqat markazimizda bo'ladi.Biologik taraqqiyot. Taniqli sovet olimi akademigi A.N. Severtsov (1866-1936) umurtqali hayvonlar evolyutsiyasini o'rganib, hayvonlar filogenezining asosiy yo'nalishlari muammosini chuqur o'rganishga kirishdi. U, xususan, ko'plab tabiiy hayvonlar guruhlari uchun evolyutsion rivojlanish holati odatiy bo'lib, bu guruhlarning hayotiy muvaffaqiyatlarini belgilovchi bir qator etakchi belgilar bilan tavsiflanadi. A. N. Severtsov buni o'ziga xos namoyon sifatida belgilagan biologik taraqqiyot.Biologik taraqqiyot, A.N. Severtsovning ta'kidlashicha, quyidagi xususiyatlar bilan tavsiflanadi: 1) ushbu tizimli (taksonomik) guruhga mansub odamlarning soni ko'payishi, 2) progressiv yashash, ya'ni yangi yashash joylarini egallash, 3) tobora ko'payib borayotgan turli xil shakllar (kichik tiplar, turlar va boshqalar). bola tug'ilishi va boshqalar).Nematodlar sinfi aynan shu umumiy biologik xususiyatlar bilan tavsiflanadi - biologik taraqqiyot belgilari.Nematodlar fanga ma'lum bo'lgan barcha yashash joylarini egallab oldi.Biz bunday yashash joylarini, nematodlar bo'lmagan biotoplarni bilmaymiz. Dengiz va okeanlarning shimoldan janubiy qutbigacha (bu ishonch bilan aytish mumkin) juda ko'p sonli turlar va nematodlarning odamlari yashaydi. Erkin yashaydigan nematodalar qat'iy ravishda hamma joyda, dengiz tubining barcha joylarida, maxsus tadqiqotlar olib borilgan. Barcha dengizlar va okeanlarning tubini zabt etgandan so'ng, nematodalar, aniqroq, keyinchalik suvli suv havzalariga kirib bordi. Shuning uchun juda ko'p miqdordagi nematod turlari suvli havzalar tubida, shu jumladan estuariyalarda - dengizga oqib tushadigan daryolarning bu vestibulalarida yashaydi. Nematodlar sinfining qadimgi tarixida rivojlanishning bunday muhim bosqichi chuchuk suv havzalariga kira boshlaganidan va oxir-oqibat erkin yashaydigan nematodlarning ko'plab guruhlari daryolarga to'lganligidan dalolat beruvchi bir qator dalillar ma'lum. Kelgusida nematodalar tarixiy rivojlanishda yana bir muhim qadam qo'ydi - ular tuproq suviga kirib, tuproq faunasining tarkibiy qismlariga - tuproq biotsenozlari majmuasiga aylandi. E'tibor bering, ba'zi guruhlarning ekologik rivojlanishi u erda to'xtadi. Ba'zi nematod guruhlari uchun saprobiotik o'choqlarga yo'l ochiq bo'lgan. O'simliklar va hayvonlarning organik qoldiqlari chirishga uchraydigan bakteriyalarning ketma-ket guruhlari faoliyati tufayli parchalanadi, ularning ta'siri ostida tuproqda parchalanish o'choqlari paydo bo'ladi. Ushbu o'choqlarda saprofit bakteriyalarning tegishli guruhlari ketma-ket ravishda organik moddalarni sodda tarkibiy qismlarga ajratadilar. Xususan, oqsillar sodda, suvda eriydigan qismlarga bo'linadi, polisaxaridlar eruvchan di- va monosaxaridlarga, tsellyuloza, yog'lar, o'simlik to'qimalarining pektin qobig'i parchalanadi va hokazo. Shu sababli saprobiotik o'choqlar nematodalarning eng qulay oziq-ovqat manbai bo'lib qoldi. Shunday qilib, turlarga boy saprobiotik nematodalar guruhi hosil bo'ldi. Aynan shu guruh hayvonlar va o'simlik organizmlari hisobidan parazitar mavjudotga o'tgan nematodlarning boshqa guruhlari rivojlanishining manbai bo'ldi. Oxir oqibat, ikkita katta nasl va nematod turlari oqimi shakllanadi, moslashadi, bir tomondan, inson va hayvonlarning organlarida, ikkinchi tomondan, o'simlik organlarida parazitlash uchun.Yuqoridagilardan ko'rish mumkinki, bizning sayyoramizdagi barcha biotoplar, barcha tirik muhitlar, ehtimol deyarli barcha ko'p hujayrali hayvonlar va barcha o'simliklar nematodlarning yashash joyiga aylangan. Ushbu hodisa bizga biologik taraqqiyotning eng yorqin namunalaridan birini ko'rsatadi. Nematod turlarining umumiy soni hali fan tomonidan aniqlanmagan. Nematodlar bo'yicha taniqli amerikalik mutaxassis N. A. Cobb (N. A. Cobb) nematodlarning bepul va parazit turlarining umumiy soni millionga yaqin deb hisoblagan.Yuqoridagilar ko'plab zoologlarning ushbu hayvonlar guruhiga bo'lgan qiziqishini oqlaydi. Shuni hisobga olgan holda, ularni tashkil etish va biologiya bilan tanishish kitobxonlar uchun foydali bo'ladi.Bino. Ko'rib turganimizdek, malevolentlarning boshqa sinflari juda kichik shakllar bilan ifodalanadi: ularning ko'pi 1 mm dan kichikroq, kattaroq shakllar esa kamroq tarqalgan. Ular orasida nematodalar juda kichik shakllar mavjud. Ulardan biri - Trichoderma minutum - uzunligi atigi 80 mikronga etadi. Bunday kichik shakllar dengiz va tuproqda ma'lum bo'lib, ularda uzunligi 200-300 mikron nematodalar joylashgan. Biroq, ushbu mikroskopik shakllar bilan bir qatorda nematodlar dunyosidan haqiqiy gigantlar ma'lum. Urg'ochilari ot yumurtasi uzunligi 37 sm ga yeting. Dev Svaynik (Dioctopliyme renale) 1 m uzunlikda, Platsentonema gigantissima esa parazitdir sperma kit, bu ulkan cetacean, eng katta tana, hech qanday mubolag'asiz, boa konstriktoriga o'xshaydi, uning urg'ochi uzunligi 8 plyus metrgacha! Shunday qilib, nematodlarda biz tana uzunligining juda katta tebranishlarini kuzatamiz - 80 mikrondan 8 m gacha.Tana uzunligidagi bu tebranishlar nematodlar o'zlashtirgan muhitlarning xilma-xilligidan dalolat beradi.Shakl 223. Nematodalar. A - erkin yashaydigan dengiz nematodasini tashkil qilish: 1 - qizilo'ngach, 2 - orqa lampochka, 3 - o'rta ichak, 4 - moyak, 5 - spikulalar, 6 - quyruq bezlari, 7 - bachadon bezlari, 8 - bachadon bo'yni bezlari. B - Steineria mirabilisUshbu hayvonlarning tana diametri qanday? Taniqli rus zoologi, ko'plab maxsus ishlar va darsliklar muallifi va shu bilan birga iste'dodli tarjimon prof. N.A.Xolodovskiy nematodalarni "torlar" deb atagan. Endi bu atama torroq ma'noga ega bo'ldi, ammo nematodalar tanasining umumiy shakli haqida majoziy fikr bildirishi yaxshi. Darhaqiqat, ular uzun va nozik, ip kabi. Bundan tashqari, ularning cho'zilgan ingichka tanasining kesishmasida, qoida tariqasida, muntazam doira hosil bo'ladi.Kichik shakllar ko'pincha ingichka ipga o'xshaydi. Va "nematod" so'zi yunoncha nemas so'zidan kelib chiqqan, bu ipni anglatadi.Nematodlarni kosmosda harakatlantirishning asosiy, odatiy usuli nematod tanasining shakliga mos keladi: ular mikroskopik yoki yalang'och ko'z bilan ko'rinadigan ilonlar kabi harakatlanadilar. Har doim yon tomonida yotgan nematodalar dorsal-qorin bo'shlig'ida egilib, suv omborlari tubi bo'ylab, tuproqning suv o'tkazmaydigan qatlamlarida, odam va hayvonlarning ichaklarida va boshqa hujayralarida, ildiz hujayralari, jarohatlaydi, barglari va o'simliklarning boshqa qismlari bo'ylab harakatlanadi.Nematodlarning butun tanasi egiluvchan, elastik va bardoshli kesikula bilan qoplangan. Ushbu kesikul nematodalar deb ataladigan teri epiteliyasining yupqa qatlamining hosilasidir gipodermis. Gipodermis - bu uning yuzasida kesikulani ushlab turuvchi tirik epiteliya to'qimasi. Nematodlarning kesikulasi silliq yoki aylana shaklida bo'lishi mumkin, bundan tashqari halqalar to'g'ri tuzilgan, ularning barchasi ma'lum hajmga ega va ko'pincha turli xil muhrlarni ushlab turishadi - sklerotiyato'g'ri joylashgan nuqtalar, chiziqlar (tayoqlar), plitalar va boshqalar shaklida gipoderma juda nozik. Ammo tananing yon tomonlarida, shuningdek, orqa va qorin bo'shlig'ida qalinlashadi, ayniqsa o'ng va chap gipodermal tizmalar hosil bo'lgan, ular "chorda" yoki dala deb nomlanadilar (bu, albatta, taniqli hayvonlarning akkordiga aloqasi yo'q). Nematodalarning lateral akkordlari ichida o'ng va chap chiqarish kanallari yotadi. Kesikula va gipoderma nematodalar tanasining teri-mushak qopchasining atrofini tashkil qiladi. Gipodermis ostida bo'ylama mushaklar joylashgan. Ammo mushaklarning qatlami doimiy emas. U tananing bo'ylab to'rtta mushak kordonlari shaklida - ikkita dorsal-lateral va ikkita qorin-lateral, bir-biridan ajratilgan to'rtta "akkordlar" bilan ajralib turadi. Mushak hujayralari cho'zilgan va har doim bir yo'nalishda joylashgan bo'lib, bu to'qimaning qutblangan hujayrali tarkibiy qismlariga juda xarakterlidir. Bunday hollarda hujayralarning uzun va perpendikulyar o'qi butun vujudga teng yo'naltirilgan. Shuning uchun barcha mushak hujayralari sinxron ravishda ishlaydi, bu ularning kinetik energiyasini tabiiy ravishda oshiradi. Yupqa nematodalar suv o'tlari iplari orasidagi, mitselium qo'ziqorinlari zamburug'lari orasidagi, kapillyar plyonka bilan qoplangan tuproq zarrachalari orasiga, hayvonlarning teshiklariga, barglarning stomatatasiga, ildiz, ildiz va boshqa o'simlik to'qimalarining va hokazolarning bo'sh joylariga osonlikcha kirib borishi ajablanarli emas.Nematodlar korpusining bosh uchi zich kesikulaning ichki qo'llab-quvvatlovchi skeletida yotadigan bosh kapsulasi bilan jihozlangan. Bosh kapsulasi ikkita asosiy qismdan iborat - bosh tuberkulyozi va harakatlanadigan lablar. Ammo ko'p shakllarda lablar va bosh tuberkulyarlari umumiy bosh kapsulasiga birlashadi. Sensor organlari uning ustida joylashgan - tangoreseptorlarcho'tka yoki papilla shaklida, ya'ni. papillomalar. Bosh kapsulasining oldingi qismida, faqat o'rtada va faqat ba'zan biroz qorin tomonga qarab og'zini ochish, lablar bilan o'ralgan. Bosh kapsulasida yoki uning orqasida yoki yon lablarida nematodalar nomi bilan ma'lum bo'lgan lateral xushbo'y o'tlar mavjud. lateral organlar yoki amfiddan iborat. Xushbo'y nervlar amfidlardan ajralib chiqadi. Ba'zi erkin tirik nematodalarning ko'zlari ham bor, ular linzalar va pigmentli stakan bilan bir qator shakllarda - yashil, to'q sariq, binafsha, qizil, qora ranglarda. Ba'zida cho'tkalar butun tanada ajralib turadi.Nematodlarning tanasi juda aniq uch qismga bo'linadi. Old mintaqada yuqorida tavsiflangan hissiy organlarni olib yurishadi va ichakning oldingi qismi, oldingi ichak unga to'g'ri keladi. Tananing ikkinchi segmenti o'rta ichakka to'g'ri keladi va unga qo'shimcha ravishda genital naychalarni ham o'z ichiga oladi. Uchinchisi - tananing ventral tomonida anal teshigi (anus) bilan chegaralangan dum hosil qiladi. Quyruqning uchi har xil turlarda turlicha bo'ladi.Markaziy asab tizimi tananing bo'ylab joylashgan nerv magistrallaridan va uzunlamasına magistrallarni yagona tizimga bog'laydigan halqali birikmalardan iborat. Nematodalarda eng tipik halqali asab kompressiyasiqizilo'ngachni qoplash. Nematodlarning "asab halqasini" hosil qiladi, ular asab yadrolarini olib yurmaydi va neyrofibrillardan iborat. Ammo uning oldida va orqasida qizilo'ngach ganglion hujayralarining murakkab tizimini tashkil qiladi. Aynan shu ganglion hujayralar tizimi turbellariya va gastrotrixning "miyasiga" o'xshash narsalarni hosil qiladi. Ushbu "miyada" bir nechta gangliyalarni ajratish mumkin. Ushbu gangliyadan oldingi tomonga, boshning tanangetseptorlari va amfidlariga, asab tolalari ajralib chiqadi. Bundan tashqari, asab yadrolari qizilo'ngachning to'qimalariga joylashtirilgan, asab yadrolari qizilo'ngach mushaklarining harakatini, ko'plab nematodalar bilan qurollangan tishlar, nayzalar va styletlarning ishini va qizilo'ngach bezlarini chiqarilishini tartibga soladi.Shakl 226. Ditlenchni tashkil qilish: 1 - stilet, 2 - qizilo'ngach, 3 - o'rta lampochka, 4 - bezli lampochka, 5 - asab halqasi, 6 - nerv ganglion hujayralari.Ovqat hazm qilish tizimlari va nematodalar oldingi sinflarning shakllariga qaraganda ancha murakkab. Oldingi qismga bo'linadi og'iz bo'shlig'i, yoki stoma, va qizilo'ngach. Stoma ham, qizilo'ngach ham, qat'iy aytganda, tomoqdan boshqa narsa emas, ammo nematodalar yoki nematologiya haqidagi bilim tizimida ushbu nomenklatura aniqlangan: stoma yoki og'iz bo'shlig'i va qizilo'ngach. Buning uchun mustahkam asoslar mavjud. Stoma og'iz bo'shlig'i vazifasini bajaradigan farenkning bir qismi bo'lib, ko'pincha organ nomiga sazovor bo'lgan turli xil alohida ajratilgan qo'shimchalar bilan qurollangan. Qizilo'ngach - bu peristaltik harakatlarga qodir bo'lgan farenksning bir qismi. Shuning uchun nematologlar (nematod mutaxassislari) stoma va qizilo'ngachni farenks (farenks) deb atashmaydi. Nematodalarning stoma ham, qizilo'ngach ham farenks, farenks ekanligi qiyosiy morfologlarga to'g'ri kelsin. Funktsional jihatdan bu stoma va qizilo'ngach.Stomada ajralib turing harakatsiz qo'shimchalar, yoki onhi, va harakatlanuvchi tishlar, ba'zi nematodalar ayniqsa "jag'lar" ni farqlashadi, boshqalari o'tkirdir stilettoni so'rib olish va nihoyat, nayza .O'rta ichak xuddi shunday gastrotrix. Uning devori bir qavat hujayradan iborat. Ichakning orqa qismi yuqorida aytib o'tilgan anus orqali tashqariga ochilib, to'g'ri ichakka o'tadi. Nematodlarda ovqat hazm qilish o'ziga xosdir. Qizilo'ngachda fermentlar bo'lgan ajralib chiqadigan maxsus bezlar mavjud.Ushbu fermentlar oziq-ovqat bilan birga ichakka kiradi, u erda oziq-ovqat hazm qilinadi yoki chiqariladi, so'ngra tashqi muhitda, ovqatlanish hazm qilishning o'ziga xos jarayoni nematod fermenti tomchilarida paydo bo'ladi, shundan so'ng tez hazm qilingan oziq-ovqat stoma va qizilo'ngachning bo'shlig'iga kiradi va ichakda so'riladi.Ajratish tizimi Nematodlarning ikki turi mavjud. Ba'zi shakllarda u faqat bitta bachadon bo'yni bezidan iborat bo'lib, uning kanali tashqi tomondan qorin bo'shlig'ini ochadi. Bu bachadon bo'yni bezidan tashqari, lateral chiqaruvchi kanallar mavjud. Ularning tarkibi qorin bo'shlig'i bo'shlig'i bo'shlig'i orqali chiqariladi. Biz ajratish jarayoni tafsilotlariga kirmaymiz. Metabolik mahsulotlar bo'shliq suyuqligiga kirib borishini unutmang. Bu erda maxsus uyali tizimlar yordamida ular zararsizlantiradi, bachadon beziga tarqaladi va ajralib turadi.Barcha nematodalar odatda ikkiiy hayvonlardir. Erkaklarda moyaklar, vas deferens va eyakulyator kanallari rivojlangan. Semennikov ikkita yoki bitta bo'lishi mumkin. Bundan tashqari, erkaklarda maxsus biriktiruvchi organlar mavjud - spikulalar va rulekularning harakatini yo'naltirish. Ayol jinsiy organlari tuxumdon, tuxum simlari va bachadondan iborat. Ayolning jinsiy ochilishi tananing ventral tomonida joylashgan. Erkaklar urug'lantiradi va urug'lantiradi. Nematodlarning spermasida ko'chma flagella bo'lmaydi. Nematod organlarining hech birida hujayrali hujayrali organellalar, xususan, kiliya mavjud emas. Yo'q, yuqorida aytib o'tilganidek, va sperma dumlari. U amoeboid harakatlarni bajaradi. Urg'ochining jinsiy tizimida tuxum hosil bo'ladi. Ular ayol jinsiy tizimidagi erkaklarda sperma bilan urug'lantiriladi, xususan maxsus qon retseptorlarida. Urug'lantirilgan tuxum ayol jinsiy yo'llari orqali chiqariladi yoki jinsiy naychalar ichida rivojlanadi. Bunday holda, lichinkalar (tirik tug'ilish) ayolning jinsiy ochilishida paydo bo'ladi. Nematod tuxumlari tuxum qobig'iga o'ralgan bo'lib, ularni jismoniy zarar va atrof-muhitning kimyoviy ta'siridan himoya qiladi. Lichinkalar to'rt marta ketma-ket, har bir moltadan keyin ular ikkinchi, uchinchi va to'rtinchi asr lichinkalariga aylanib, rivojlanishning keyingi bosqichiga o'tishadi. To'rtinchi darajali lichinkadan yosh shakllar paydo bo'ladi - erkak yoki urg'ochi. Ko'pincha lichinkalar kattalar shakliga o'xshamaydi. Bunday hollarda nematologlar rivojlanish haqida konvertatsiya bilan gapirishadi.