Mavzu: “Mutaxassislik fanlari ” Og‘ir nutq kamchiligiga EGA bolalarni aniqlash va bartaraf etish usullari

Artikulyatsiya apparatni tuzilishi va harakatchanligini tekshirish

Artikulyatsiya apparatni tekshirish asosan tovushlar talaffuzidagi nuqsonlarning sababi bo‘lgan artikulyatsiya a’zolarning tuzilishida ifodalangan kamchiliklarni aniqlashdan iborat. Artikulyatsiya apparatning tuzilishini tekshirishda kuyidagilarga:

lab ( qalin, yupka, labdagi yoriqlar)ga;

til (makroglosiya, tilning ingichka bo‘lishi, til tagidagi

yuganchaning kalta bo‘lishi)ga;

tanglay(chuqur, yassi, tor va yoriklar bo‘lishi)ga;

jag‘ (progeniya, prognatiya, prikuslar)ga e’tibor beriladi.

Artikulyatsiya apparat harakatchanligini tekshirish. Bunda artikulyatsiya apparatni harakatga keltiruvchi mashqlardan foydalaniladi.

Lab mashqlari:

-avval lablarni kulgi holatiga keltirish- yana tinch holatga keltirish

-lablarni oldinga chuchaytirish va yana tinch holatga qaytish.

Til mashqlari:

-tilni yuqori lab tomon ko‘tarish

- tilni og‘izga kirgizish.-tilni keng holda pastki lab ustiga qo‘yish, yuqori va pastki lablarni yalash.

Bu mashqlar bir necha martta takrorlana di.

Pastki jag‘ uchun mashqlar:

-og‘izni katta ochish ;

-og‘izni ochiq, holda besh soniya ushlab turish;

- patski jag‘ni o‘ng va chap tomonga harakatlantirish.

Mashqlar taqlidan va so‘z instruksiyasiga ko‘ra bajariladi.

Tovush talaffuzini tekshirish.

Bolalarni tovush talaffuz holatini kuzatuv va eksperemental metod asosida o‘rganiladi.

Shuningdek, har bir bola bilan individual tanishish jarayonida hujjatlar o‘rganiladi: bola rivojlanishi tarixi, tarbiyachi tavsivnomasi.

Bola bilan suhbat jarayonida bolaning nutqiy imkoniyatlari, faol lug‘ati darajasini egallashi bilan tanishiladi. Suhbat kundalik yumush mavzulari, syujetli rasmlar asosida gap tuzish, ketma-ket kelgan syujatli rasmlar asosida xikoya tuzishva hakazo asosida uyushtiriladi. Bolaning nutqiy rivojlanish darajasi aniqlangandan so‘ng, maxsus tanlangan eksperemental material asosida tekshiruvlarga utiladi. Bolalarni tovush talaffuzini tekshirishi quyidagi nutq tovushlarini o‘z ichiga oladi:

1) Unli tovushlar (a, o,u,e,i,u);

2) Sirg‘aluvchi, shovqinli va afrikat tovushlar

(s,z,sh,j,ch); .

3) sanor tovushlar (r,l,m,n,);

4) til orqa tovushlar (k, g, x);

5) chuqur til orqa tovushlar (k, g, x,);

6) jarangli va jarangsiz tovushlar ( p-b, t-d, k-g, f-v,s-z,).

Tekshirilayotgan tovushlar bor bo‘lgan so‘zlarni ifodolovchi maxsus tanlangan buyumlarga oid rasmlar tekshirish uchun material bo‘lib xizmat kiladi.

Rasmlarni tanlashda quyidagilar e’tiborga olinadi:

-maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning tushinishi uchun

mos bo‘lishi;

-rasmda tanlangan lavxa ijobiy qis tuyg‘gu uyg‘otishi;

-idrok kilinayotgan rasmning tarbiyaviy va ta’limiy ahamiyati;

-hayotiy vaziyatlar aks ettirilishi hisobga olinishi darkor.

Tovushlar talaffuzidagi kamchiliklarni namoyon
bo‘lishi:

a) tovushni yo‘qligi;

b) tovushlarning almashtirilishi;

v)tovushlarning so‘zda mustahkam emasligi (tovush ba’zi so‘zlarda to‘g‘ri talaffuz etiladi, ba’zida esa boshqa tovushlar bilan almashtiriladi;

g) tovushni umuman buzib talaffuz etish

Makatabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni fonematik idrokini o‘rganish.

Katta maktabgacha yoshdagi bolalarda uchraydigan talaffuz kamchiliklari ko‘pincha fonetik-fonematik nutq rivojlanmaganligi natijasi bo‘ladi.

Bola fonematik idrok yordamida tovushlarni talaffuzini, ularni bir-biridan farqini anglab yetadi va o‘zi ham shunday talaffuz eta boshlaydi.

Fonematik idrok rivojlanishidagi kamchiliklar, bola tomonidan tovushlarni noto‘g‘ri idrok etishga va natijada tovushlarni buzib talaffuz qilishga yoki boshka bir tovush bilan almashtirishga olib keladi. Bu bolalarda o‘z tengdoshlaridan farqli nutq tovushlarini talaffuzida, ularni so‘z ichida ajrata olishda, tovushlarni nutqda farqlashda kamchiliklar kuzatiladi.

Fonematik idrok-bolani tovush analitik-sintetik usul bo‘yicha savod o‘rgatishda muhim mezon hisoblanadi.

Yuqorida aytilgan fikrlardan kelib chiqib, tayyorlov
guruhi bolalarini fonematik idroki xususiyatlari o‘rganiladi.

Tekshirish davomida bolalardan quyidagi vazifalarni bajarish tavsiya etiladi:

1) So‘zlarda " a" unlisini eshitish. Bunda bolaga ari, asal, anor, par, zar, aziz kabi so‘zlar aytiladi. Bola esa agar unli "a" tovushini eshitsa chapak chalishi yoki bayroqcha kutarishi lozim.

Undosh "sh" tovushini so‘zlarda farqlash. Bunda bolalarga sham, sholg‘om, oysha, shim, qush, kabi so‘zlareshitsa chapak chalishi yeki bayroqcha ko‘tarishi kerak.

2) Artikulyatsiya jixatdan bir-biriga yaqin bo‘lgan sa-­za, za-sa; sha-ja, ja-sha; sa-sha, sha-sa; ba-pa, pa-ba;da-ga, ga­da; ra-la, la-ra bug‘inlarini talaffuz (takrorlab) qilish .

3) Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar bir- biridan bir

tovush bilan farq kiladigan so‘zlarni ajrata olmasliklari
bilan farqlanadilar, shuning uchun bolalarga bir tovush
bilan farq qiladigan so‘zlar beriladi.
Foydalanilgan asosiy darsliklar va o’quv qo’llanmalar royxati

1.Ayupova M.Y. LogopediY. O’zbekiston faylasuflar Milliy jamiyati. T.: 2007 y.

2.Logopediya. (pod red. A.S.Volkovoy). M.: Vlados. 2003 g.

3.Muminova L., Ayupova M. Logopediya. T.: O’qituvchi 1993 y.