Мавзу: Мустақиллик йилларида Қорақалпоғистон Республикаси (2-соат)

Davlat tuzumi

• Qoraqalpogʻiston

–

parlament

boshqaruv

shakliga

ega

boʻlgan

O'zbekiston

respublikasi

tarkibidagi hudud. Qonun chiqaruvchi oliy davlat vakolatli organi – koʻp

partiyaviylik asosida 5 yil muddatga saylangan deputatlardan iborat Qoraqalpogʻiston

hududi Joʻqorgʻi Kengeshi (QR JK). Qoraqalpogʻiston hududi Joʻqorgʻi Kengeshi raisi

respublika rahbari hisoblanib, u Joʻqorgʻi Kengesh deputatlari orasidan 5 yil muddatga

saylanadi (faqat ketma-ket 2 muddatdan oshmaydi). Davlat hokimiyatining oliy ijro etuvchi-

boshqaruvchi

organi

Qoraqalpogʻiston

Respublikasi

Vazirlar

Kengashi,

yaʼni

Qoraqalpogʻiston Respublikasi hukumati hisoblanadi. Qoraqalpogʻistonda Oʻzbekiston

Respublikasi Konstitutsiyasi bilan bir vaqtda Qoraqalpogʻiston Oliy kengashining 1993-yil

9-apreldagi

12-chaqiriq

12-sessiyasida

qabul

qilingan

Qoraqalpogʻiston

Hududi

Konstitutsiyasiga amal qilinadi. Qoraqalpogʻiston oʻz davlat ramzlari: gerb, madhiya va

bayrogʻiga ega.

---

Aholisi

• Aholisi, asosan, qoraqalpoq va oʻzbeklar, shuningdek, qozoq, turk-man,

rus, tatar, koreyslar va boshqa yashaydi. Aholining oʻrtacha zichligi

1 km²ga 9,4 kishi. Shahar aholisi 48,5%, qishloq aholisi 51,5%. Davlat tillari

– qoraqalpoq va oʻzbek tillari. Etnik tarkibi – 32,1 %

Qoraqalpoqlar

,

32,8 %

Oʻzbeklar

, 32,6 %

Qozoqlar

, 4,2 % boshqa millatlar. Dindorlari –

musulmon sunniylar. Yirik shaharlari: Nukus (siyosiy ahamiyati boʻyicha

Toshkentdan keyin 2-oʻrinda), Toʻrtkoʻl, Taxiatosh, Xoʻjayli, Qoʻngʻirot,

Chimboy

---

Davlat boshqaruvi

• Qoraqalpogʻiston Respublikasining Joʻqorgʻi Kengesi oliy davlat

vakillik organi hisoblanadi. Qoraqalpogʻiston Respublikasi Joʻqorgʻi

Kengesi Raisi Qoraqalpogʻiston Respublikasining eng yuqori

lavozimli shaxsi hisoblanadi. U bir vaqtning oʻzida Oʻzbekiston

Respublikasi Oliy Majlis Senati Raisining oʻrinbosari hamdir.

Qoraqalpogʻiston

Respublikasi

Vazirlar

Kengashi

davlat

hokimiyatining oliy ijro etuvchi-boshqaruvchi organi hisoblanadi

---

1811 yilda qora-qalpoqlar Xiva xonligiga tobe boʻldi. 1873 yildarus podsho qoʻshinlarining Xivaga qilgan

yurishidan soʻng va Gandimiyon shart-nomasi tuzilgach, Amudaryoning oʻng sohilidagi qoraqalpoqlar

yashaydigan hudud Rossiyaga qoʻshib olingan va bu yerda Turkiston general-gubernatorligining Sirdaryo

viloyati Amudaryo boʻlimi tashkil etilgan. Amudaryo boʻlimi 2 uyezd: markazi Toʻrtkoʻl qalʼasi boʻlgan

Shoʻraxon va markazi Chimboy boʻlgan Chimboy uyezdiga ajratildi. Shunday qilib, qoraqalpoqlar

yashaydigan hudud 2 ga ajratib tashlandi. Chap sohil qismi Xiva xonligi tarkibida qoldi. Bu esa

qoraqalpoqlarning siyosiy va milliy birlashuviga gʻov boʻldi. Mustamlakachilik zulmi 20-asr boshlarida

zoʻrayib ketdi. 1916 yilda Chimboy, Toʻrtkoʻl va boshqa joylarda podsho Rossiyasi siyosatiga qarshi

qoʻzgʻolonlar boʻldi. 1917 yilda podsho hukumati agʻdarilgach, oʻng sohil qismi Turkiston ASSR tarkibiga

kirdi, 1918 yilda bu yerda shoʻrolar hokimiyati oʻrnatildi. 1919 yilda Chimboy volostida xalq qoʻzgʻolonlari

boshlandi. 1920 yilda Amudaryo boʻlimi Turkiston ASSRning Amudaryo viloyatiga aylantirildi. 1920 yil

aprelda Xiva xonligi hududida Xorazm Xalq Sovet respublikasi tuzildi va uning tarkibiga qoraqalpoqlar

yashaydigan joylar ham kiritildi. 1924 yil aprelda QozogʻistonQoraqalpogʻiston muxtor viloyati tuzildi. Usha

yilda chap vaoʻng sohil birlashib, yagona Qoraqalpoq muxtor viloyati maqomida qozogʻiston muxtor

respublikasi tarkibiga kirdi. 1924 yil oktabrda Oʻrta Osiyo sovet respublikalarida milliy-davlat

chegaralanishi davomida Turkiston ASSR tarkibidagi Qoraqalpogʻiston muxtor viloyati tuzildi.

1929 yilda Taxtakoʻpirda koʻplab mahalliy aholi kolxozlashtirish siyosa-tiga qarshi chiqdi. Bu voqea

Qoraqalpogʻistonni Rossiya Federatsiyasiga bevosita qoʻshib olish uchun asosiy sabab boʻldi. 1932 yil martda

Qoraqalpogʻiston muxtor viloyati q.

muxtor respublikasiga aylantirildi

. 1936 yildan Oʻzbekiston tarkibida.

---

1811 yilda qora-qalpoqlar Xiva xonligiga tobe boʻldi. 1873 yildarus podsho qoʻshinlarining Xivaga qilgan yurishidan

soʻng va Gandimiyon shart-nomasi tuzilgach, Amudaryoning oʻng sohilidagi qoraqalpoqlar yashaydigan hudud

Rossiyaga qoʻshib olingan va bu yerda Turkiston general-gubernatorligining Sirdaryo viloyati Amudaryo boʻlimi tashkil

etilgan. Amudaryo boʻlimi 2 uyezd: markazi Toʻrtkoʻl qalʼasi boʻlgan Shoʻraxon va markazi Chimboy boʻlgan Chimboy

uyezdiga ajratildi. Shunday qilib, qoraqalpoqlar yashaydigan hudud 2 ga ajratib tashlandi. Chap sohil qismi Xiva xonligi

tarkibida qoldi. Bu esa qoraqalpoqlarning siyosiy va milliy birlashuviga gʻov boʻldi. Mustamlakachilik zulmi 20-asr

boshlarida zoʻrayib ketdi. 1916 yilda Chimboy, Toʻrtkoʻl va boshqa joylarda podsho Rossiyasi siyosatiga qarshi

qoʻzgʻolonlar boʻldi. 1917 yilda podsho hukumati agʻdarilgach, oʻng sohil qismi Turkiston ASSR tarkibiga kirdi, 1918

yilda bu yerda shoʻrolar hokimiyati oʻrnatildi. 1919 yilda Chimboy volostida xalq qoʻzgʻolonlari boshlandi. 1920 yilda

Amudaryo boʻlimi Turkiston ASSRning Amudaryo viloyatiga aylantirildi. 1920 yil aprelda Xiva xonligi hududida

Xorazm Xalq Sovet respublikasi tuzildi va uning tarkibiga qoraqalpoqlar yashaydigan joylar ham kiritildi. 1924 yil

aprelda QozogʻistonQoraqalpogʻiston muxtor viloyati tuzildi. Usha yilda chap vaoʻng sohil birlashib, yagona

Qoraqalpoq muxtor viloyati maqomida qozogʻiston muxtor respublikasi tarkibiga kirdi. 1924 yil oktabrda Oʻrta Osiyo

sovet respublikalarida milliy-davlat chegaralanishi davomida Turkiston ASSR tarkibidagi Qoraqalpogʻiston muxtor

viloyati tuzildi.

1929 yilda Taxtakoʻpirda koʻplab mahalliy aholi kolxozlashtirish siyosa-tiga qarshi chiqdi. Bu voqea Qoraqalpogʻistonni

Rossiya Federatsiyasiga bevosita qoʻshib olish uchun asosiy sabab boʻldi. 1932 yil martda Qoraqalpogʻiston muxtor

viloyati q.

muxtor respublikasiga aylantirildi

. 1936 yildan Oʻzbekiston tarkibida.

---

Qoraqalpogʻiston bir qancha repressiyalarni boshdan kechirdi: 1917 – 22, 1928-30,

1932-33, 1934-36, 1936-38, ikkinchi jahon urushi va urushdan keyingi yillarda. Oʻsha

davrlarda anʼanaviy jamoat, xoʻjalik va madaniy munosabatlar yoʻq qilindi, bir necha oʻn

ming kishi qatagʻonga uchradi.

1950–80 yillarda Qoraqalpogʻistonda totaligar boshqaruv tizimi hukmron boʻldi. Paxta

yak-kahokimligi, qishloq xoʻjaligidagi maʼmuriy buy-ruqbozlik siyosati agrof muhitning

buzilishi va Orol dengizining qurishiga olib keddi. Orol fojiasi regionda ijtimoiy-

iqtisodiy muammolarni keltirib chiqardi, aholi sogʻligʻining yomonlashuviga olib keldi.

1990 yil 14 dekabrda Qoraqalpogʻiston Respublikasi suvereni-teti eʼlon qilindi. 1991 yil

31 avgustda bu holat "Oʻzbekiston Respublikasi davlat mustaqilligi asoslari toʻgʻrisida"gi

Qonunda oʻz aksini topdi. 1993 yil 4 dekabrda davlat madhiyasi tasdiqlandi. Milliy

mustaqillik

davrida

respublika

suverenitetining

meʼyoriy-huquqiy

asoslari

mustahkamlandi, yangi maʼmuriy hokimiyat tuzilmalari faoliyati oʻrnatildi. Respublikada

17 shahar va tuman hokimiyati, fuqa-rolarning mahalliy oʻz-oʻzini boshqarish organlari

tashkil etildi, 200 dan ortiq jamoat tashkilotlari ishlab turibdi.

---

Xoʻjaligi va Sanoati

• Qoraqalpogʻiston – xoʻjaligi rivojlangan respublika shunga qaramay O'zbekistoning Dotatsiyon

mintaqasi hisoblanadi. Qoraqalpogʻiston hududida foydali qazilmalardan gaz, gaz kondensati, neft,

qurilish va qoplama toshlar, gips va ohaktosh, keramzit, sement, kon-ruda va kon-texnika xom ashyosi

olinadi.

• Sanoatida ishlov beruvchi va xom ashyo yetkazib beruvchi tarmoqlar mavjud boʻlib, ular

quyidagʻilardan iborat: elektroenergetika; yoqilgʻi sanoati; kimyo va neft kimyosi; mashi-nasozlik va

metallsozlik; oʻrmon. yogʻochni qayta ishlash va sellyuloza-qogʻoz; un-yorma va aralash yem; poli-

grafiya sanoatlari.

• Taxiatosh issiqlik elektr stansiyasi respublika va qoʻshni viloyatlarning elektr energiyasiga bulgan

talabini qondiradi (stansiyaning oʻrtacha yillik quvvati 443,4 MVt). 1996 yilda Qoʻngʻirot tumanida

"Ustyurtgaz" korxonasining ishga tushirilishi bilan yoqilgʻi sanoati vujudga keldi. 2004 yilda respublika

buyicha 1697,1 mln. m1gaz va 30,4 ming t kondensat yetkazib berildi. 1993 yilda "Nukuskabel" ishga

tushirilishi bilan kabel sanoati vujudga keldi. Mustaqillik yillarida Qoʻngirot un zavodi (1993), "Toʻrt-

koʻldon" (1997), kichik novvoyxonalar va makaron ishlab chiqarish korxonalari bunyod etildi.

---

Yirik sanoat korxonalari Amudaryo tumanida (paxta zavodi va ip pigiruv va

toʻqimachilik fabrikasi), Beruniy

tumanida (paxta, 

yogʻ-moy zavodlari, toʻqi-machilik korxonasi). Qungʻirot tumanida (paxta, un-yorma

zavodlari, "Us-tyurtgaz"), 

Toʻrtkoʻl tumanida (paxta, un tortish zavodlari), Xoʻjayli tumanida (paxta, yogʻ-moy, 

taʼmirlash-me-xanika va gisht zavodlari). Chimboy tumanida (paxta, yogʻ-moy, unyorma zavodlari), Ellikqalʼa

tumanida (paxta zavodi, "Elteks" aksionerlik jamiyati va "Yuniver" 

qoʻshma korxonasi), shuningdek, Nukus

shahrida (vino zavodi, poligrafiya kombinati, "Kateks", "Nukus non", "Daunt" korxonalari, un-yorma zavodi, 2 

ta qurilish sanoati korxonasi) va taxiatosh shahrida (

taʼmirlash-mexanika va uyayorma zavodlari) faoliyat

koʻrsatadi.

Respublikada benzin, kerosin, dizel

yonilgʻisi, ohaktosh, qoplama materiallar, yigʻma temir-beton buyumlari, 

mebel, ip tolasi, paxta, tikuvchilik mahsulotlari. 

toʻqimachilik galantereyasi, oʻsimlik moyi, goʻsht va goʻsht

mahsulotlari. non, qandolatchilik va makaron mahsulotlari, un, yorma va boshqa ishlab chiqarish

yoʻlga

qoʻyilgan.

Qishloq

xoʻjaligi, asosan. paxtachilik, gʻallachilik (sholi va bug-doy yetishtirish) va chorvachilik (goʻsht, sut, 

qorakoʻlchilik)dan iborat. Qishloq xoʻjaligining yalpi mahsuloti hajmida paxta 22,4%, gʻalla ekinlari 22,1%, 

chorva mahsulotlari 36,4% ni tashkil etadi. 2004 yilla umumiy ekin maydoni 251,2 ming ga, shundan 92,9 

ming ga maydonga donli ekinlar, 102,9 ming ga yerga paxta. 13 ming ga yerga sabzavot-poliz, 34,2 ming ga

yerga yemxashak ekinlari ekildi.

Chorvachilik, asosan, 

goʻsht-sut yetishtirishga ixtisoslashgan. 2005 yilda barcha toifadagi xoʻjaliklarda 437,7 

ming qoramol, 539,9 ming

qoʻy va echki, 844,7 ming parranda, 15,8 ming ot boqild

---

Yirik sanoat korxonalari Amudaryo tumanida (paxta zavodi va ip pigiruv va

toʻqimachilik fabrikasi), Beruniy

tumanida (paxta,

yogʻ-moy zavodlari, toʻqi-machilik korxonasi). Qungʻirot tumanida (paxta, un-yorma

zavodlari, "Us-tyurtgaz"),

Toʻrtkoʻl tumanida (paxta, un tortish zavodlari), Xoʻjayli tumanida (paxta, yogʻ-

moy,

taʼmirlash-me-xanika va gisht zavodlari). Chimboy tumanida (paxta, yogʻ-moy, unyorma zavodlari),

Ellikqalʼa tumanida (paxta zavodi, "Elteks" aksionerlik jamiyati va "Yuniver" qoʻshma korxonasi),

shuningdek, Nukus shahrida (vino zavodi, poligrafiya kombinati, "Kateks", "Nukus non", "Daunt"

korxonalari, un-yorma zavodi, 2 ta qurilish sanoati korxonasi) va taxiatosh shahrida (

taʼmirlash-mexanika

va uyayorma zavodlari) faoliyat

koʻrsatadi.

Respublikada benzin, kerosin, dizel

yonilgʻisi, ohaktosh, qoplama materiallar, yigʻma temir-beton

buyumlari, mebel, ip tolasi, paxta, tikuvchilik mahsulotlari.

toʻqimachilik galantereyasi, oʻsimlik moyi,

goʻsht va goʻsht mahsulotlari. non, qandolatchilik va makaron mahsulotlari, un, yorma va boshqa ishlab

chiqarish

yoʻlga qoʻyilgan.

Qishloq

xoʻjaligi, asosan. paxtachilik, gʻallachilik (sholi va bug-doy yetishtirish) va chorvachilik (goʻsht, sut,

qorakoʻlchilik)dan iborat. Qishloq xoʻjaligining yalpi mahsuloti hajmida paxta 22,4%, gʻalla ekinlari 22,1%,

chorva mahsulotlari 36,4% ni tashkil etadi. 2004 yilla umumiy ekin maydoni 251,2 ming ga, shundan 92,9

ming ga maydonga donli ekinlar, 102,9 ming ga yerga paxta. 13 ming ga yerga sabzavot-poliz, 34,2 ming

ga yerga yemxashak ekinlari ekildi.

Chorvachilik, asosan,

goʻsht-sut yetishtirishga ixtisoslashgan. 2005 yilda barcha toifadagi xoʻjaliklarda

437,7 ming qoramol, 539,9 ming

qoʻy va echki, 844,7 ming parranda, 15,8 ming ot boqild

---

Transporti

• Qoraqalpogʻiston keng va turli-tuman transport tarmogʻiga ega. Transport

yoʻli, havo, avtomobil transportlaridan keng foidalaniladi. 1994 yilda

avtomobil yoʻllarining umumiy uz. 4295 km, shu jumladan, qattiq qoplamali

yoʻllar 4235 km boʻlgan. 1999 yilda Amudaryoga Nukus va Xoʻjayli

shaharlarini birlashtiruvchi avtomobil yoʻlli koʻprik qurildi. Qoraoʻzak –

Miskin, Miskin –Gazoʻchoq. Miskin–Buzoqboshi temir yoʻl qurib ishga

tushirildi. 2005 yilda temir yoʻl uzunligi 984 km ga yetdi. Nukusda

trolleybus qat-novi yoʻlga qoʻyilgan (1991). Nukus aeroporti 1940 yilda

qurilib. 2003 yilda rekonstruksiya qilingan. 1 soatda 200 kishiga xizmat

koʻrsatadi. 1998 yilda Qoraqalpogʻistonda "Oʻzdunrobita" Oʻzbekiston –

Amerika qoʻshma korxonasinkng uyali telefon tarmogi faoliyat boshlagan.

---

Maorifi, ilmiy va madaniy-maʼrifiy muassasalari

• 2004/05 oʻquv yilda Qoraqalpogʻistonda 763 umumiy taʼlim maktabi faoliyat koʻrsatib, ularda 338

mingdan ziyod oʻquvchiga 36,1 ming oʻqituvchi taʼlim beradi. "Pro-T4-Sh gress" taʼlim va taraqqiyot

markazi Oʻzbekistondagi 21-asr maktabining andozasi sifatida tan olindi. Oʻqitishning noanʼanaviy

uslublaridan foydalanish, eng yangidarsliklar, oʻquv dasturlari, audio va videotexnikalarni qoʻllash

oʻquvchilarga ingliz tilini oʻrganishga yordam beradi. Uning filiallari Qoʻngʻirot, Toʻrtkoʻl, Xoʻjayli

tumanlarida ochilgan. Oʻquvchilarning kompyuter savodxonligini oshirishga alohida eʼtibor berilgan. 6

yoshdagi bolalarni kasbiy yoʻnaltirish va ularni maktabdagi oʻqishga tayyorlash maqsadida shahar va

tuman xalq taʼlimi boʻlimlari qoshida "Diagnostika markazlari" tashkil etilgan. 72 kasb-hunar kolleji, 5

akademik litsey bor. Bu oʻrta maxsus oʻquv yurtlarida 60,6 ming oʻquvchi oʻqiydi. Qoraqalpogʻistonda

Qoraqatoq universiteti, Nukus pedagogika instituti hamda Toshkent tibbiyot pediatriya instituti bilan

Toshkent agrar universitetining filiallari bor. Ularda 9 mingga yaqin talaba taʼlim olmoqda.

• 35 ilmiy muassasa, shu jumladan, Oʻzbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Qoraqalpogʻiston

boʻlimiga qarashli 6 ta boʻlinma (Oʻzbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Qoraqalpogʻiston

boʻlimining tabiiy fanlar kompleks instituti, Bioekologiya instituti, Orolboʻyi ijtimoiy-iqtisodiy

muammolar instituti, N.Dovqorayev nomidagi Til va adabiyot instituti, Tarix, arxeologiya va etnografiya

instituti, Qoraqalpogʻiston klinik va eksperimental tibbiyot ilmiy tadqiqot instituti), Botanika bogʻi ishlab

turibdi.

---

Matbuoti, radioeshittirish va televideniyesi

• Qoraqalpogʻistonda 5 respublika, 14 tuman, 1 shahar (Nukus), 20 tarmoq gazetalari, 2

byulleten va 9 jurnal nashr etiladi. Shulardan yiriklari: "Yorqin Karaqalpaqstan" (1924 yildan),

"Vesti Karakalpakstana" (1919 yildan), "Qaraqalpaqstan jaslari (1931 yildan)", "Amu tongi"

(1991 yildan), "Us toz jolm" (1998), "Garezsizlik xem nızam" (1996 yildan), "Davr koʻzgusi"

(1978 yildan), "Madaniyat xem sport" (1997 yildan), "Amudaryo" (1932 yildan), "Vestnik" (1960

yildan), "Aral qmzlari" (1991 yildan), "Ilim xem jemiyet" (1991 yildan), "Saniyat" (2003

yildan), "Ekonomika xem bank" (2003 yildan), "Karakalpakstan" (2002 yildan), "Bilim xem

ondiris", "Jipek jolm" (1999 yildan). Qoraqalpogʻiston radiosining eshittirishlari 1932 yil

yanvarda boshlangan. Dastlab radioeshittirishlar qisqa axborotlar tarzida tashkil qilingan.

1935 yilda ularning hajmi 3 soatgacha yetkazilgan. Hozirgi kunda Qoraqalpogʻiston radiosi

kuniga 6,5 soat hajmda eshittirishlar olib boradi.

• Qoraqalpogʻiston televideniyesi dastlab 1964 yil 5 noyabrda efirga chiqdi. Ilk faoliyati

davrida koʻrsatuvlar kechki paytda 1,5 soat hajmda berilgan. Hozirgi kunda ertalab 1,5 soat

va kechki payt soat 19 dan yarim tungacha, dam olish kunlari telekoʻrsatuvlar olib boriladi.

---

Adabiyoti

• Dostonlar qoraqalpoq folklorining asosiy janri boʻlib, 4 tur (qahramonlik, lirik, ijtimoiy-

maishiy, tarixiy dostonlar)ga boʻlinadi. Qoraqalpoqlarda keng tarqalgan doston "Alpamis"

dostoni. Shuningdek, "Yedige", "Qublon", "Qirq qiz" dostonlari mashhur.

• Qoraqalpoq mumtoz adabiyotining yirik namoyandasi shoir Jiyen jirovning (1730–84)

faoliyati muhim ahamiyatga ega. Oʻzining "Ulugʻ togʻ", "Poʻsgan yel" dostonlarida

qoraqalpoqlarning Xorazmga koʻchib kelish tari-xini yozgan. Qoraqalpoqlarning turkistondan

koʻchib kelishiga shoirning yana bir "Xush boʻling, doʻstlar" sheʼri bagʻishlangan. Yana bir

shoir Kunxoʻja sheʼrlarida oʻzi yashagan davrdagi xalq hayotini tasvirlagan. Ajiniyazning ijodi

19-asrda ijod qilgan qora-qalpoq shoirlari orasida yetakchi oʻrinni egallaydi. Uning asarlari

alohida toʻplamlar sifatida qoraqalpoq, oʻzbek, qozoq va rus tillarida chop etilgan. Berdaq

shoirning lirik, satirik, didaktik sheʼrlari, tarixiy dostonlari diqqatga sazovor. Shuningdek,

Otesh Alshinbay oʻgʻli (1828– 1902), Kulmurot Qurbon oʻgʻli (1845– 1926), Omar Sugirimbet

oʻgʻli va boshqa shoirlarning sheʼr, doston va boshqa asarlari qoraqalpoq adabiyoti tarixida

munosib oʻrin egallaydi.

---

• 1960–80 yillar qoraqalpoq dramaturgiyasida P.Toʻlegenovning "Onalar", "Koʻlanka", "Inson taqdiri",

J. aymurzayevning "Ber-daq", "Qadrdon doktor", S.Xojaniyozovning "Suymaganga suykanma",

"Ahmoq podsho", T. Seytjonov, I. Yusupovning pyesalari (A.Shamuratov bilan birgalikdagi) muhim

ahamiyat kasb etadi. Shu davrda lirik-epik sheʼriyat mazmuni va mavzusi, uning janr jihatdan

oʻziga xosligi rivojlandi va boyidi.

• 1970–80 yillar dramaturgiyasida teatr sahnalarida qoʻyilgan K.Rahmonovning (1942–2002) "U

dunyoga taklif" tragikomediyasi, "Injiqning muhab-bati" komediyasi, I.Yusupovning "Ajiniyaz"

operasi librettosi yangi muhim hodisa sifatida tan olindi. X. Saparov, Sh. Dilmurotov va

boshqalarning sheʼriy toʻplamlari qoraqalpoq bolalar adabiyotiga qoʻshilgan muhim hissa boʻldi.

1970–80 yillardagi qoraqalpoq prozasi G.Yesemuratova, U.Pirjanov, A.Atajanov, J. Seytov,

S.Bahodirova, X.Hamidov, K. Mambetov, O.Bek-baulov, I.Qurbonboyev, S.Soliyev, M.Qayipov kabi

yozuvchilar

bilan

boy-idi.

Hozirgi

zamon

qoraqalpoq

prozasining

rivojlanishida

T.Qaipbergenovning ijodi alohida oʻrin tutadi.

• Тeatr sahnalarida tragediya, komediya, tragikomediya janrlaridagi K. Rahmonovning "Laqqilar

kasalxonada", S.Jumagulovning "Ekstrasens", "Kuyovingni berib tur", K. Matmurotovning "Farzand", 

M.Nizamovning "Noyob nusxa", J. Xoʻjanovning "Qoʻshnimning qizi" asarlari qoʻyildi.

---

Meʼmorligi va tasviriy sanʼati

• Qoraqalpogʻiston hududida antik, oʻrta asr va yangi davrlarga oid meʼmorlik yodgorliklari

mavjud. Meʼmorlik va tarixiy yodgorliklardan 237 tasi roʻyxatga olingan, ulardan 145 tasi

arxeologiya, 25 meʼmorlik va 67 tasi monumental yodgorliklardir. beruniy tumanidagi Sulton

Uvays Bobo (P-14-asrlar), kechirmas Bobo (17– 19-asrlar); Toʻrtkoʻl tumanidagi Qalan-dardagʻ

(18-19-asrlar). Norinjon Bobo (12–14-asrlar) majmualari, Xoʻjayli tumanidagi Mazlumxon Sulu va

Mizdahqon (11 –19-asrlar); Qoʻngʻirot tumanidagi Beleuli (12– 14-asrlar). davut Ota maqbarasi; 

Moʻynoq tumanidagi Hakim Ota maqbarasi va qabristoni, Ellikqalʼa tumanidagi Ayozqalʼa-1 va

Ayozqalʼa-2 (3–8-asrlar), Tuproqqalʼa (3-asr) eng muhim yodgorliklardir.

• 20-asrda Qoraqalpogʻistonda gasviriy sanʼat shakllari rivoj topdi (I.Savitskii, Q.Soipov, 

J.Izentayev, J.Quttimurodov va boshqalar). Nukusda Qoraqalpogʻiston davlat sanat muzeyi, 

Qoraqalpogiston Respublikasi oʻlkashunoslik muzeyi faoliyat koʻrsatmoqda. Qoraqalpoq sanʼati

anʼanaviy shaklga, chuqur tarixiy oʻtmishga ega. Bugungi Q. sanʼatda oʻziga xos milliylik saqlanib

qolgan mintaqadir. Xalq orasida oʻtov, hovli anʼanaviy yashash joylari hisoblanadi. Bugungi

kunda ham sanʼatdagi anʼanaviylik hamda milliy oʻziga xoslik saqtanib qolgan va oʻz

rivojlanishiga ega.

---

Teatr

• 20-asr boshlarpga kelib teatr professional sanʼat darajasida shakllanli. 1930 yil

Toʻrtkoʻlda musiqali drama teatrp tashkil etildi. keyinchashk unga K.S. Stanislavskiy.

1990 yilda Berdaq nomi berildi. Undan tashqarp Respublikada Qoraqalpoq teatri, 1978

yilla tuzilgan S. Xoʻjaniyozov nomidagi Davlat yosh tomoshabinlar teatri va 1990

yildan Davlat koʻgʻirchoq teatri faoliyat koʻrsatmokdaKinosi. 1970 i. 19 fevralda

Nukusda Oʻzbeknston ilmiy-ommabop va hujjatli fnlmlari Toshkent kinostudiyasining

Qoraqalpoq filiali ochildi. 1970 yilning oʻrtalariga kelib yosh qoraqalpoq kino sanʼati

rivojlana boshladi. 1990 yil aprelda ushbu filial bazasida Nukus shahrida "Qoraqalpoq-

film" kinostudiyasi vujudga keldi. T.Kalimbetovning "Qalpoqcha" (1990), "Qaytish"

(1992) kabi dastlabki badiiy qisqa metrajli filmlari yara-tildi. A.Sultonov ssenariysi

asosida "Elim degan er edi". "Ayriliq" kabi hujjatli filmlari ekranga chiqli. Ekologiya,

Afgon urushi. X\okayli arxitekturasi, MDH prezidentlarining uchrashuvi mavzularida

filmlar yaratildi. 2002 yilda ishlangan "Ona" filmi Buxoro kinofes-tivalining maxsus

mukofotiga sazovor boʻldi. 2003 yil iyul oyida Ins-bruk shahri (Avstriya)da oʻtkazilgan

12-Xalqaro kinofestivalida "Otabegi" hujjagli filmi qatnashdi. 2004 yil noyabr oyida

Gollandiyada oʻtkazilgan .YUGʻA xadqaro kinofestivalida qagnashgan "Quduq" hujjatli

filmi shu oyning oʻzida Bilbao (Ispaniya) shahrida oʻtkazilgan Xalqaro kinofestivalida

festivalning eig yaxshi rejissura uchun kumush sovriniga ega boʻldi.

---

Tashqi iqtisodiy aloqalari

• Respublikaning tashqi savdo aylanmasi 2004 yil uchun 95559,4 ming AQSH dollari yoki 2003 

yil darajasidan 50.2% ortiq. Jumladan. eksport 35160,5 ming AQSH dollari yoki 2003 

n.darajasidan 45.2% ortiq; import 60398.9 ming AQSH dollari yoki 2003 yildarajasidan 53,3% 

koʻp.

• 2004 yilda tashqi savdo aylanmasining umumiy hajmiga nisbatan asosiy ta.shqi savdo

hamkorlari: Xi-toy – 33.4%. Yeyermaniya – 14,6%, Buyuk. Britaniya – 8,1%, Shveysarnya – 6,4%. 

Avstriya – 5.7%. Italiya – 4.1%. Fransiya - 2,9%. AQSH – 2.5%. Potsha –2,3%, Belgiya – 1.7%ni 

tashkil qi.t.ti. Asosiy savlo hamkorlari boʻlib yaqin xori-jiy mamlakatlardan Rossiya (13.1%) va

Qozogʻiston (1.0%) hisoblanadi.

• Eksportdagi asosiy oʻrinni paxta tolasi egallaydi, uning ulushi umumiy eksportga nisbatan

85,3%, shundan uzoq xorij mamlakatlariga eksport 87,1% va yaqin mamlakatlarga 12,9%ni 

tashkil qiladi. Import strukturasida asosiy ulush mashina va asbob uskunalari – 78,3%, kimyo

mahsulotlari –6,7%, qora va rangli metallar – 5,9%, oziq-ovqat mahsulotlari – 3,2%ga toʻgʻri

keladi.

---

Orol va Orolbo`yidagi ekologik ahvolning keskinlashuvi jahon jamoatchiligini tashvishga solmoqda.

Orol

tangligi eng yirik regional ekologik xalokatlardan biri bo‘lib, dengiz havzasida yashaydigan 35 milliondan ortiq

kishi, shu jumladan, O‘zbekiston aholisining katta qismi ham uning ta’siri ostida yashamoqda

Orol fojiasi ekologiya muammolariga mas'uliyatsiz munosabatda bo'lishning yaqqol misolidir. Bir paytlar noyob

noyob dengizlardan biri bo'lgan Orol bir avlod hayoti davomlda deyarli qurib va yo'qolib borayotgan suv

havzasiga aylandi.

---

Orol

---

---

---

E’tiboringiz uchun raxmat!