P.Ben`kov. “Sharq ko`chasi”. 1929
10
B. Hamdamiy. “Avtoportret”. 1939
11
1.2. Rassomlar ijodiga ikkinchi jahon urushining ta’siri
Insoniyat juda ko`plab urushlarni boshidan kechirgan bo`lib, bular ichida
eng dahshatlisi, 50 milliondan ortiq kishining yostig’ini quritgan, XX asr fojeasi
bo`lmish ikkinchi jahon urushidir. Olti yil (1939 yil sentyabr – 1945 yil sentyabr)
davom etgan bu urush yer sharining 80 foiz aholisi joylashgan hududni, 61 ta
mamlakatni o`z ichiga qamrab olgan
4
.
Urushning asosiy aybdorlari jahonga hukmronlik qilish da`vosi bilan
maydonga chiqqan Adol’f Gitler va Iosif Stalin yurgizgan agressiv siyosat bo`ldi.
1939 yil 23 avgustda Sovet-german bitimi 10 yilga o`zaro hujum qilmaslik
to`g’risida tuziladi. G’arbda Pol’shagacha bo`lgan xudud Germaniyaga, SHarqda
ham Pol’shagacha bo`lgan xudud esa Rossiyaga tegishli deb kelishib olishgan edi.
1939 yil 1 sentyabrda Germaniya, 17 sentyabrda Rossiya Pol’shaga bostirib kiradi.
G’arbiy yevropada fashistlar Germaniyasi Pol’sha, Norvegiya, Frantsiya, Bel’giya,
Gollandiya, Daniya, Lyuksemburg kabi davlatlarni bosib oladi, sovetlar hukumati
esa bu g’alabalar bilan nemis qo`mondonligini tabriklaydi. Rossiya esa SHarqiy
yevropani haloskori sifatida Belorussiya yerlarini bosib oladi. Finlandiya
Leningrad va Murmansk oralig’idagi yerlarini SSSRga berishga majbur bo`ladi.
1940 yil iyun oyida Estoniya, Latviya va Litva kabi davlatlar bosib olinadi va
SSSR (sobiq ittifoq) tarkibiga rasmiy ravishda qo`shib olinadi.
Urushning dastlabki kunlaridayoq O`zbekitonning barcha moddiy va
ma`naviy kuchlari, resurslari front uchun safarbar qilinadi. O`zbekistondan 1941
yil 13 noyabridan 1942 yil martigacha 14 ta milliy harbiy qo`shilma, jumladan, 9
ta o`qchi brigada, 5 ta otliq askarlar diviziyasi tuzilib frontga jo`natiladi. Umuman
urush boshlarida 6,5 million kishidan iborat bo`lgan O`zbekiston aholisining
1.433.230 tasi urushga safarbar etiladi.
Harbiy vaziyat front orqasini mustahkamlash yuzasidan shoshilinch chora-
tadbirlar ko`rishni talab qiladi. O`zbekiston iqtisodiyoti ham harbiy vaziyatdan
kelib chiqib, zudlik bilan front manfaatlariga bo`ysundiriladi. Katta yoshdagilar
4
Масъул мухаррир Р. Ҳ. Муртазаева. Ўзбекитон тарихи. –Т.;2003. 472-б.
12
uchun ish kuni olti kunlik ish haftasida 11 soatgacha uzaytiriladi. Aslida esa ish
kuni 12-14 soatgacha cho`zilar edi.
Urushning dastlabki kunlaridan boshlab butun mamlakatda bo`lgani kabi
O`zbekistonda ham oziq-ovqat va sanoat mollari kamayib ketadi, aholining ahvoli
keskin yomonlashadi. Front ortidagi hayotning og’irligidan ocharchilik yuz berdi
va uni oqibatida qanchadan qancha yosh bolalar, qariyalar tinchlik kunlarini
ko`rmay bevaxt olamdan o`tib ketishadi. Bu mudxish voqea va hodisalar barcha
sohalarda bo`lgani singari O`zbekiston xalqiga, uni tasviriy san`ati taraqqiyotiga
ham o`z ta`sirini o`tkazmay qolmadi.
O`zbekiston ishchi va mehnatkashlari bilan bir qatorda ilm-fan, maorif,
san`at va madaniyat xodimlari ham “Hamma narsa front uchun, hamma narsa
g’alaba uchun!” shioriga “labbay!”, deb javob bergan ko`pchilik olimlar,
san`atkorlar frontga ketishgan.
1941-1945 yillardagi urush davrida O`zbekistonda ta`sirchan vosita
hisoblangan teatr va tasviriy san`at ancha rivojlandi. Bu davrda O`zbekistonda 35
ta mahalliy va 16 ta ko`chirib keltirilgan teatr jamoasi faoliyat ko`rsatgan. Butun
urush davomida 203 ta yangi postanovka tayyorladilar va 6.667.303 tamoshabinga
spektakl va kontsertlar ko`rsatishgan.
Tamaraxonim, Halima Nosirova, Mukarrama Turg’unboyeva, Sora
Eshonto`rayeva, Abror Xidoyatov, SHukr Burhonov kabi san`atkorlar Turkiston
harbiy okrugi va qismlarida 26 mingta kontsert va tamoshalar ko`rsatgan bo`lsalar,
Abdulhaq Abdullayev, CHingiz Axmarov, O`rol Tansiqboyev kabi rassomlar
jangohlarda bo`lib, urush lavhalari va front ortidagi o`zbek halqining fidokorona
mehnatini mahorat bilan tasvirlaganlar.
Urushning dastlabki kunlaridanoq respublika ko`chalarida fashizmni o`tkir
va qattiq fosh etuvchi sovet armiyasi va mehnat frontidagi muvaffaqiyatlarni
sharoflovchi “O`zTAG oynalari” paydo bo`ldi. “O`zTAG oynalari uchun plakat
ishlashda, barcha janr musavvirlari, grafiklar V. ROjdestvenskiy, V. Kaydalov, V.
13
Kedrin, B. Jukov, M. Reyx, S. Mal’t, rangtasvirchilar L. Abdullayev, V. Ufimtsev,
N. Kashina, B. Hamdamiy va boshqalar ishtirok etishdi.
5
Rassomlardan maxsus brigadalar tuzilgan va ular xalq orasiga targ’ibot-
tashviqot ishlariga safarbar qilingan edi. Jumladan, kolxoz, sovxoz, zavod va
fabrikalarda plakatlar chizib, xalq ommasini safarbarlikka, fidoyilikka undar edilar,
qishloq xo`jalik ko`rgazmalarini bezash ishlarini o`tkazishgan.
Hatto urushgacha ijodlari tor intim xarakter va lirik yo`nalishga ega bo`lgan
O`zbekistonlik rangtasvirchi rassomlar ham muhim zamonaviy mavzularda
mo`yqalam tebratishga kirishdilar. Xalq turmushi mavzusida asar yaratish esa
zaruriy burchga aylandi. Front safaridan qaytgan O`rol Tansiqboyev ijodiga
mansub “Urush izidan” rangtasvir asarlari turkumi jangu jadal voqealariga to`la
og’ir yillar haqidagi xotira bo`lib qoldi. Lutfulla Abdullayevning “Agitator
Toshkent kanalida” asari, Abdulhaq Abdullayevning mehnat va urush kishilariga
bag’ishlab yaratgan ko`plab portretlari, CHingiz Axmarovning “Sovg’a yig’ish”
polotnosi, Vladimir Ufimtsevning jangnoma polotnolari va harbiy mavzudagi
natyurmortlari, Zinaida Kovalevskaya, Pavel Ben’kov, Nadejda Kashina, Ovanes
Tetovosyan va shu kabi boshqa ko`plab rassomlarning mavzuli kartinalari ham
xuddi shunday asarlar sirasiga kiradi.
“O`zbekiston rassomlari Ulug’ Vatan urushida” estalik al’bomi urush yillari
dastohli grafika janrida yaratilgan barcha muhim asarlarni birlashtirgan. Mazkur
al’bom sahifalari O`zbekiston kishilarining front orqasidagi fidokorona mehnatini,
Vatan urushi frontlaridagi jangchilarning jasoratlarini aks ettirgan.
O`zbekiston o`sha yillarda Rossiyaning Moskva, Leningrad (hozirgi Sankt-
Peterburg) shaharlari, Ukraina va Belorussiyaning barcha yirik rassomlari, nafaqat
rassomlari, balki jangohlardan evakuvatsiya qilingan qariyalar, bolalar boshpana
va madad topgan o`lka bo`lgan. Ayni damda barcha rassomlarning ijod qilishlari
uchun ham barcha shart-sharoitlar yaratib berilgan edi.
Sobiq ittifoq xalqlarining ikkinchi jahon urushida qozongan g’alabasi
mamlakatdagi siyosiy va iqtisodiy muvaffaqiyatlar, urushdan keyingi davr
5
Ўзбекистон тасвирий санъати. Живопись, графика, декоратив-амалий санъат. –Т.; 1976.7-6
14
madaniyati, O`zbekiston san`at ustalarining internatsional ruxi va siysiy-g’oyaviy
qarashlari oldindan belgilab berildi. Xalqqa xizmat qilish (aslida esa partiyaga
xizmat qilish), uning jasoratini madh etish, kelajak avlodga ushbu davrning
maqtab, ko`klarga ko`tarib tasvirlab qoldirish bosh maqsadga aylandi. To`g’ri,
urush albatta fojeali oqibatlarga olib kelgan. Ammo, uni partiya bo`lmasa, uni
siyosati bo`lmasa yengishning sira ham iloji yo`q edi qabilida siyosat yurgizish bu
davrning bosh maqsadiga aylandi.
O`zbekiston tasviriy san`atida miqdor o`zgarishi, ya`ni rassomlar jamoasi
qarayib ikki barobarga oshganligini sifat o`zgarishlariga ham olib kelganligini
ko`rishimiz mumkin. Bunga misol qilib, Leningrad (Sankt-Peterburg) rassomchilik
Akademiyasini R. Ahmedov, M. Saidov, T. Oganesov, N. Qo`ziev, R. CHoriyev,
V. Zelikov, Moskva san`at oliy o`quv yurtlarini esa YU. Elizarov, V. Jmakin, V.
Sosedov, J. Umarbekov, e. Kalantarov, N. Rahimboyev va shu kabi boshqa ko`plab
rassomlar tamomlab ijod yo`liga kirganligini keltirishimiz mumkin.
Tasviriy san`atda barcha tur va janrlarning mavzu doirasi kengaydi,
voqeaband tematik kartinalar urushdan keyingi hayot mazmuni bilan boyidi.
Rassomlar mehnat mavzusi ko`lamini kengaytiruvchi, ijodkor-yaratuvchi insonnni
ulug’laydigan kompozitsion yorqin syujet yechimlarini izlay boshladilar.
Musavvirlar mazmun poetikasini bo`rttirish uchun rangtasvirning triptix
formalariga murojaat etishdi va bir mavzuda qator asarlar chizib, rangtasvir
syuitalarini yaratdilar.
Paxtadan yuqori hosil olish partiya tomonidan qat`iy nazorat ostiga olindi.
Rassomlarga esa bu ishda bosh targ’ibotchi, tashviqotchi vazifasi yuklandi.
Rassomlar majburiy ravishda paxta dalalariga yuborilar va u yerda og’ir mehnatda
yozilgan, quyosh taftidan qoraygan dehqon obrazini maqtashlari talab qilinar edi.
SHuning uchun ham mazmun va badiiy ifoda jihatidan turli tuman asarlar yaratildi.
Jumladan, B. Boboevning “Farg’ona syuitasi”, V. Burmakinning “Paxta terimi”, V.
Kovinning “Yer yetildi”, R. Ahmedovning “Hosilot”, “Mehnatda ham soldat”, L.
Abdullayevning
“Cho`lni o`zlashtiruvchilar”, N. Kashinaning “Zveno
15
muvaffaqiyati”, M. Saidovning “Normani bajara olmadi” kabi asarlarini bunga
misol qilib keltirish mumkin.
Rassomlar o`z ijodlarida ushbu davrni rang barang ko`rinishda ifodalashga
intildilar. Ishchi va dehqonlar sinf sifatida tabaqalashtirildi, ularning vakillari
badiiy asarlarga ko`chdi. Ba`zi bir rassomlar kolxozchilar, qishloq kishilarining
faoliyatini madh etishdi. Bunday asarlar sirasiga M. Saidovning “Uzum terish”, R.
Ahmedovning “Dala xirmoni”, T. Ogonesovning “CHo`ponlar”, N. Kashinaning
“Oltin mahsul” kabi asarlarini olishimiz mumkin. V. Pravdyukning “Tsementchi
ayol”, G. Ul’koning “Mashaqqatli safar” kabi asarlari orqali esa ba`zi rassomlar
ishchilar sinfi mavzusida mo`yqalam tebratganligining guvohi bo`lishimiz
mumkin.
Musavvirlar xalq hayoti, uning turmushiga ko`proq e`tibor bilan qaray
boshlaganliklari sababli ham bu yillarda maishiy janrning mavzu chegaralari
kengayib, badiiy jihatdan boyidi. Rassomlar odamlarning fikri, ichki xis-tuyg’ulari,
kechinmalarini, turmush tarzini ochib berishga intilganliklarini ko`rishimiz
mumkin. R. Ahmedovning “Tong. Ona”, M. Saidovning “Oila”, N. Kashinaning
“Qo`riq erda”, J. Umarbekovning “Do`stim”, Z. Kovalevskayaning “Xalq san`ati
ustalari”, G’. Abduraxmonovning “To`y”, YU. Taldikinning “Gilam bozori”, R.
CHorievning “Alla”, Z. Inog’omovning “Kolxoz oshpazi”, A. Perovning
“Mehmondorchilik” va shu kabi ko`plab kartinalari shunday asarlar
jumalasidandir.
Eng asosiysi esa bu davrda Sobiq Ittifoq “dahosi” hisoblangan Lenin
obrazini va uni o`ylab topilgan “dohiyona xislatlari”ni ko`klarga ko`tarib she`rlar
yozildi, bolalar uchun hikoyalar to`qildi. Boshlang’ich sinf o`quvchilari
“oktyabryatlar”, yuqori sinf o`quvchilari esa “pionerlar” deb ataldi va ularga
inqilobdan oldingi O`rta Osiyo xalqlari hayoti qanchalik ayanchli bo`lgani-yu va u
Lenin tufayligina o`zgarganligi bolalar ongiga singdirildi. O`zbekiston rangtasvir
san`ati ham bundan chetda qolmadi, qola olmas ham edi. Boshqacha qilib
aytadigan bo`lsak, rassomlar bunga ixtiyoriy tarzda majbur edilar, aks holda ularni
ijodi qattiq tanqid ostiga olinardi. V. Burmakinning “Tashvishli yillar”, V.
16
Ufimtsevning “Lenin Sibir’ surgunida” va shu kabi boshqa asarlarni bunga misol
qilib keltirishimiz mumkin.
Bundan tashqari rassomlar inqilobchilar va grajdanlar urushi mavzularida
ham ijod qilishga yuqoridan ko`rsatma olar edilar. V. Ufimtsevning
“Bol’shevikning tug’ilishi”, “Hamza”, R. CHorievning “Amirlikning emirilishi”,
V. Jmakinning “Paranji kuydirish”, “Hamza frontda”, G’. Abduraxmonovning
“YAngi xo`jayin”, M. Saidovning “Nur sari”, “Likbez”, A. Perovning “20 nchi
yillar”, N. Kashinaning “Bolalar yangi hayotga qadam bosyaptilar”, B.
Boboevning “Temir yo`l bekatida” kabi asarlar shunday asarlar jumalasidan
hisoblanadi.
Ikkinchi jahon urushi mavzusi eng asosiy mavzulardan biri bo`ldi. CHunki.
bu urush davrida O`zbekistonlik yozuvchilar, shoirlar, rassomlar va san`atkorlar
frontda bo`lib, janchilar bilan uchrashganlar.
6
O`z san`atlarini namoyish qilib,
askarlar va zobitlarni, jangchilarni yangi - yangi zafarlarga ruhlantirishgan.
Jumladan, shu delegatsiya tarkibida bo`lgan O`rol Tansiqboyev ko`plab etyudlar
ishlaydi va asrlarining xomaki nusxalarini chizadi. SHu xomaki nusxalari asosida
esa “Urush ortidan” turkumidagi “Jang yillarida”, “Yo`lni kuzatish”, “Ozod
qilingan yerda”, “Havo jangi”, “Yakkama-yakka”, “Parizan ayol” kabi asarlarini
yaratadi.
Rassomning urushga bag’ishlab yaratilgan asarlarining har biri o`ziga xos
badiiy qiymatga ega asarlar hisoblanadi. Rassomning “Ozod etilgan yerda” asarini
taxlil qiladigan bo`lsak, unda har bir qarich yerning naqadar mo``tabar ekanligini
ko`z oldimizga keltirishimiz mumkin bo`ladi. Fashistlardan ozod qilingan qishloq.
Havodan poroxning achchiq tutuni hali batamom ko`tarilgani yo`q. Har yerda, har
erda zambarak o`qlarining gil’zasi, qurol - aslahalarning pachoqlangan qoldiqlari
sochilib yotibdi. Urushdan charchagan er esa to`yib - to`yib yengil nafas olmoqda,
dehqon omoch bilan yer haydab, unga rizq - nasiba sochish taraddudini ko`rmoqda.
Ozod etilgan yerda erkin mehnat zavqiga berilgan keksa dehqon har ehtimolga
6
Ж. Мажидов. Тасирий санъатдан синфдан ташқари ишлар. –Т.; 1983. 31-б.
17
qarshi yelkasiga miltiq ham osib olgan. ertangi osuda hayot ishqida mehnat
qilayotganini kuzatamiz.
Tabiat kuychisi bo`lgan O`rol Tansiqboyev portret janriga ham qo`l uradi.
Uning to`ng’ich asari “O`zbek portreti” shu janrga taalluqli ilk asarlaridan
hisoblanadi. Oradan 15 yil o`tgach “Partizan ayol” portretini yaratadi. Ushbu
portret mukamml tugallangan portretlar safidan munosib o`rin egallaydi.
Bu davr nafaqat urushga bag’ishlangan asarlar bilan, balki o`zining buyuk
o`zbek rassomlari va ularning bebaho asarlari bilan ham qadrli hisoblanadi.
Jumladan, portret janri ushbu davrda psixologik va badiiy jihatidan boyiganligini
ko`rishimiz mumkin. etyudlar va naturalistik portretlar o`rnini inson ruhiyatiga
chuqur kirib borish hamda yorqin o`ziga xos bo`lgan siymolar yaratish egalladi.
Bunday asarlarga A. Abdullayevning “A. Hidoyatov Otello rolida”, “Yozuvchi
Oybek”, “Akademik T. Qori Niyoziy”, R. Axmedovning “Ona o`ylari”, “Keksa
kolxozchi portreti”, R. Choriyevning “Aktyor Olim Xo`jayev”, “Rassom Q.
Basharov”, V. Fadeevning “Duradgor”, “Keksa kolxozchi Zulun buva”, T.
Oganesovning “Yozuvchi S. P. Borodin portreti”, “Haykaltarosh A. Makarov”, Yu.
Elizarovning “Yozuvchi S. Ayniy”, Ch. Axmarovning “Temurov portreti” larini
misol qilib keltirish mumkin.
Portretchi rassomlar ta`zyiq, qiyinchilik va to`siqlarga qaramasdan ijodlarida
o`tmish tarixga murojaat qilishadi va buyuk ajdodlarimiz siymolarini yaratish ham
asta – sekinlik bilan o`ziga xos jihat sifatida alohida ahamiyat kashf qilganligi
ko`zga tashlanadi. Bu davrda Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali Ibn Sino, Alisher
Navoiy, Zahriddin Muxammad Bobur, Mirzo Ulug’bek va shu kabi boshqa buyuk
ajdodlarimizning portretlari ham yaratildi. V. Kaydalovning “Alisher Navoiy”, M.
Nabiev va R. Choriyevlarning “Abu Rayhon Beruniy” portretlari, birinchi o`zbek
ayol - rassomi Sh. Hasanova yaratgan o`zbek shoiralari obrazini bunga misol qilib
keltirish mumkin.
Manzara janri esa o`zbek rassomlarining eng kuchli tomoni hisoblangan.
Rassomlar qadrdon o`lkamizning go`zal jamolini tasvirlash orqali “tabiat – milliy
boylik, u insonda go`zallikka muhabbat uyg’otish kerak” – degan fikrni talqin
18
etishdi. Ushbu ishlarni amalga oshirishda manzara kuychisi O`. Tansiqboyev,
o`ziga xos amaliy manzara ustasi N. Karaxan, lirik hamda nafis tuyg’ular
ifodachisi R. Temurovlarni xizmati katta bo`ldi. Keyinchalik esa mazkur janr
sohasiga B. Tokmin, Sh. Abdurashidov, P. Tohirov, Z. Inog’omov, K. Bogoduxov,
M.Yo`ldoshev kabi ijodkorlar ham kirib kelishdi.
Tabiat kuychisi O`. Tansiqboyevning “Tog’dagi kolxoz”, “Olma otalik
kishi”, “O`zbekistonda bahor”, “Issiq ko`l oqshomi”, “Ona diyor”, “Taxiyatosh”,
“Tog’ kuzi”, “Tog’da sahar”, “”Katta qo`rg’on suv ombori”, “Olmaliq tog’i”,
“Qayroqqum GESi tongi”, “Bo`stonliqda”, “O`zbekitonda mart”, Toshkent
dengizi” va shu kabi ko`plab bebaho asarlari fikrimizning dalili bo`ladi.
Natyurmort – rangtasvir janrlari ijida eng maroqlisi hisoblanadi. 1973 yili
Moskvadagi ko`rgazmada namoyish etilgan natyurmortlar o`zbek rassomlarining
rangtasvir madaniyati qay darajada o`sganligini ko`rsatibgina qolmasdan, uni
chuqur mazmundorligi va zamonaviyligini ham yaqqol ko`z-ko`z qilgan edi. Zaif
talaffuzlardagina sharhlab kelingan o`zbek xalqining hayoti natyurmortda keng va
shoirona tarzda o`z in`ikosini topadi. Ko`rgazmaga keksa va o`rta avlod rangtasvir
ustalaridan N. Kashina, Z. Kovalevskaya, R. Ahmedov, M. Kurzin, A. Lunev, V.
Ufimtsev, O. Tetovosyan, S. Kolibanov hamda yosh musavvirlar E. Mel’nikov, V.
Burmakin, Yu. Taldikin, R. Choriyev va boshqalarning asarlari qo`yilgan.
Grafika san`atida esa keksa avlod ustalari I. Ikromov, V. Kaydalov, K.
Cheprakov, V. Kedrin, G. Shevyakov, A. Osheykolar bilan bir qatorda Q.
Basharov, G. Chiganov, A. TSiglentsev, M. Kagarov, V. Parshin, Yu. Strel’nikov,
I. Tsiganov kabi grafikaning dastgohli formalariga mansub yoshlar ham samarali
ijod qilishgan.
Ularning ijodi ham bevosita davr talabidan kelib chiqqan holda
kommunistik partiya siysatini targ’ib qilishdan iborat bo`lgan. Q. Basharovning
“Xalq milliy o`yinlari”, Chirchiq - ulkan ximiya shahri”, “Lanin biz bilan” triptixi,
G. Chiganovning “Navqiron O`zbekiston”, V. Parshining “Paxta bayrami”, Yu.
Strel’nikovning “Olg’a boruvchilar”, A. Tsiglentsevning “Unitilmas yillar” asarlari
shunday ishlar sirasiga kiradi.
19
Bu davrda dekorativ va mahobatli haykaltaroshlikning turlari ham tez
sur`atlar bilan rivojlandi. Biroq, ularning aksariyati shahar va kolxozlarda urush
qahramonlari, jamoat arboblari, yozuvchilar, inqilobchilarga atab qo`yilgan
yodgorliklar hamda mahobatli komplekslardan iborat shakldagi haykallar bo`lib,
ularning aksariyati deyarli bir qolipdan chiqqandek bir – biriga juda ham o`xshash
bo`lgan. Ayniqsa, Lenin nomi berilmagan yoki haykali qo`yilmagan birorta shahar
yoki tuman markazi qolmagan. Barcha katta ko`chalarga uni nomi qo`yilgan va
shu nomdagi maydon barpo qilingan edi. Ularni barsasida esa Lenin chap qo`li
bilan kostyumini ushlagan tarzda, odinga uzatilgan chap qo`lida shapkasini tutgan
holda odamlarga da`vat qilib turgani aks ettirilgan.
P. Ben`kov. “Jangchiga sovg’a”. 1945
20
L. Abdullayev. “Qaxramonni kutib olish”. 1947
21
Do'stlaringiz bilan baham: |