|
2.2 Xulosa
XVII asrning ikkinchi yarmidan XX asr boshlarigacha bo’lgan davrda
xronologik tartibda yozilgan Abulg’ozixon, Munis, Ogahiy va Bayoniyning tarixiy asarlarini o’rganish Xiva xonligi tarixini uning ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotini o’rganish uchun to`plangan boshqa ma`lumotlar va materiallarni tahlil etish natijasida quyidagi xulosalarga kelindi: – O’rta Osiyoda XVII – XX asrlarda xonliklar davri tarixining yoritilish
jihatidan Qo’qon va Buhoro xonliklari ichida nisbatan mukammal yoritilgan xonlikXiva xonligi tarixidir. Chunki, Xiva xonligida Abulg’ozi Bahodirxon tomonidan asos solingan “Xorazm tarixnavislik maktabi” keyinchalik Munis, Ogahiy va Bayoniy singari tarixnavislar tomonidan davom ettirilib xonlik davri tarixi mufassal yaritilishiga erishildi. Bu tarixiy asarlar faqatgina xonlik davri ijtimoiy- iqtisodiy, siyosiy tarixinigina emas balki, Xivaxonligidayashayotganxalqlar ularning turmush tarzi va ularga qo’shni turkmanlar va qoraqalpoq xalqlari tarixini o’rganishda ham katta ahamiyatga ega; – Abulg’ozixon Xiva xoni Arab Muhammadxonning to’rtinchi o’g’li bo’lib, Abulg’ozi otasi va akaukalariurushlarda bahodirlarcha jang qilgani uchun uni “Bahodirxon” deb atay boshlaganlar. Abulg’ozi Bahodirxon o’z otasining nomi bilan ataluvchi Arabmuhammadxon madrasasida tahsil olgan. O’z zamonasining bilimdonlari qo’lida tahsil ko’rgach, tarix faniga ixlos va ishtiyoq qo’yadi Abulg’ozixon Xiva xonligida og’ir siyosiy vaziyat yuzaga kelgan bir davrda
yashadi. Ota-bola, aka-ukalar o’rtasidagi taxt uchun kurashlar avjiga chiqdi, bu kurashlar natijasida Abulg’oziy Eronning Isfaxon shahrida 10 yil tutqinlikda yashadi. Abulg’oziy bir qancha kurashdan so’ng 1644 – 1645- yillarda Xiva taxtini egallaydi va 1663 – 1664-yilgacha Xivada xonlik qiladi– Abulg’ozixon xonlik taxtiga chiqqach, Xorazmda ilm-fanni taraqqiy
ettirish va madaniyatni yaxshilash maqsadida o’z saroyiga binokorlar, tabiblar, shoirlar tarixnavislar, adib, xattot va boshqa kasb egalarini to’pladi.
Abulg’ozixonning “Shajarayi tarokima”, “Shajarayi turk” nomli tarixiy, “Manofe ul-inson” (Inson uchun foydali tadbirlar) nomli tibbiyotga oid asarlari mavjud va
bizgacha yetib kelgan; – Munis, Ogahiy, Bayoniylar XIX asrda va XX asr boshlaridaXorazmda hukmronlik qilgan xonlarga atab o’zlarining “Firdavs ul iqbol”, “Riyoz ud davla”, “Zubdat ut tavorix”, “Gulshani davlat”, “Jomi’ ul voqeoti sultoniy”, “Shohidi iqbol”’, “Shajarai xorazmshohiy”, “Xorazm tarixi” nomli tarixiy asarlariniyozib qoldirganlar. Bu asarlarning Xorazm tarixini o’rganishdagi ahamiyati juda katta. – “Firdavs ul iqbol” tarixiy asari ikki muallif, ya’ni Munis va Ogahiy
qalamiga mansubdir. Bularning ikkalasi ham qadimiy Xorazm diyorining farzandi hosoblanadi. Asar Xorazmda turkiy tilda yozilgan. “Firdavs ul iqbol” asarining tarix ilmidagi ahamiyati shundan iboratki, unda – Xorazmning qadimgi davridan boshlab, Muhammad Rahimxon I (1806 – 1825 yy.) davrigacha bo’lgan siyosiy tarixi xronologik tartibda bayon qilingan. “Firdavs ul iqbol” tarixiyasari Shermuhammad Munis tomonidan boshlangan va Munis vafot etgach, uning jiyani va shogirdi Ogahiy tomonidan davom ettirilgan. Ogahiy “Firdavs ul iqbol” asarini 1813-yildan 1825-yilgacha bo’lgan voqealar qismini yozadi va shu tariqa ushbu tarixiy asar avlodlar mulkiga aylanadi;
– Munis va Ogahiy qalamiga mansub bo’lgan “Firdavs ul iqbol” asarining
to’qqizta nusxasi mavjud bo’lib, bu nusxalar, asosan, Rossiya FA Sharqshunoslik institutida 571 a (590 oa), E6 VIII, raqamlari ostida, O’zbekiston FA Sharqshunoslik instituti fondida 5364/1, 821/1, 9979,7422, 275/1 raqamlari ostida hamda Xel’sinkida saqlanadi;– Ogahiyning “Firdavs ul iqbol” tarixiy asaridan tashqari “Riyoz ud davla”, “Zubdat ut tavorix”, “Jomi’ ul voqeti suloniy”, “Gulshani davlat”, “Shohidi
iqbol” kabiko’plab tarixiy asarlari mavjud. Shuningdek, Ogahiy tomonidan bir qator tarixiy asarlar o’zbek tiliga tarjima qilingan va Xiva xonligida ilm-fan taraqqiyotiga katta xissa qo’shgan; Bayoniyning bizgacha birgina devoni va ikkita Xorazm tarixiga doir
tarixiy asarlari yetib kelgan. Bayoniy o’zining tarixiy asarlarning tarjimalarini va Shajarai Xorazmshohiy” va “Xorazm tarixi”
Do'stlaringiz bilan baham: |
