Mavzu: mulkchilik va xo`jalik yuritish shakllari

IV.O‘zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chikarish va xususiylashtirish.
Bozor munosabatlariga o‘tishning asosiy sharti ko‘p ukladli itisodiyotni va raqobatlashuvchi muxitni shakllantirish uchun shart- sharoit vujudga keltirishdan iborat.
Mulkchilik masalasini xal qilish bozorni vujudga keltirishga qaratilgan butun tadbirlar tizimini tashkil topishga xizmat qiladi.
Bozor iqtisodiyotni vujudga keltirish vazifasi o‘tish davrida mulkchilikda davlat sektorining salmog‘i ancha yuqori bo‘lgan mamlakatlarda bu mulkning ma'lum qismini davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishni taqozo qiladi. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish xususiylashtirishga karaganda ancha keng tushuncha.
Xususiylashtirish davlat mulkiga egalik xuquqining davlatdan xususiy shaxslarga o‘tishidir.
Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish esa xususiylashtirishdan tashqari, bu mulk xisobidan boshka nodavlat mulk shakllarini vujudga keltirishni xam ko‘zda tutadi. U bir qator yullar bilan amalga olshiriladi:

1. 
   Davlat korxonalarini xissadorlik jamiyatiga aylantirish, davlat korxonasini sotib, uni jamoa mulkiga aylantirish;
   
2. 
   Mulkni kiymatiga karab chiqarilgan cheklar (veksel) buyicha fukarolarga bepul berish;
   
3. 
   Mulkni ayrim tadbirkor va ish boshqaruvchilarga sotish;
   
4. 
   Chet el firma va fuqarolariga sotish yoki qarz xisobiga berish;
   

5) Davlat mol-mulkini auksionlarda kim oshdi savdosi orqali sotish va x.k.
Bu yullardan qaysi birini tanlash kutilgan maksadga bog‘lik.
Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish sharoitga qarab pulli, pulsiz yoki imtiyozli tarzda o‘tkaziladi. O‘z shakli va usulidan kat'y nazar bu tadbir xilma-xil mulkchilikni vujudga keltirishni ta'minlaydi, chunki davlat mulki xisobidan nodavlat mulkining barcha shakllari va turlari rivojlanadi.
Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish mulkchilikning rivojlanishiga to‘skinlik qilayotgan davlatning monopol xukmronligiga chek qo‘yib, jamiyatda faollik ko‘rsatayotgan erkin tadbirkorlik tashabbusiga keng yo‘l va imkoniyatlar ochib berishdan iborat.
Davlat mulkini xususiylashtirish siyosati mamlakatning o‘ziga xos xususiyatlarini, maxalliy va milliy sharoitlarni, urf-odatlarni xisobga olgan xolda olib borilishini ko‘zda tutadi. O‘zbekistonda iqtisodiy isloxatlarning birinchi bosqichidagi mulkchilikning xamma shakllari teng xuquqli ekanligi konstitutsion tarzda e'tirof etildi va davlat mulki monopolizmini tugatish xamda bu mulkni xususiylashtirish xisobiga ko‘p ukladli real shakllantirish vazifasi qo‘yildi.
Avvalo mulkchilikning turli xil shakllari karor topishi uchun teng xuquqiy normalar va amal qilish mexanizmlari yaratildi. (1994-yil 27-yanvar, 1994-yil 16-mart farmonlari).
O‘zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishga yondoshuvning muxim xususiyati- uni dasturlar asosida boskichma- oskich amalga oshirishdan iborat.
I. 1991-1993 yillar- xususiylashtirishning birinchi bosqichini o‘z ichiga olib, bu bosqichda xususiylashtirish umumiy uy-joy fondini, savdo, maxalliy sanoat, xizmat ko‘rsatish, korxonalarni xamda qishloq xo‘jalik maxsulotlarini qayta ishlash tizimini qamrab oldi. yengil, maxalliy sanoatga, transport va qurilishiga, boshka tarmoqlarga qarashli ayrim o‘rta va yirik korxonalar keyinchalik sotib olinish xuquqi bilan ko‘proq ijara korxonalariga, jamoat korxonalariga, yopik turdagi xissadorlik jamiyatlariga aylantirildi.Iqtisodiy isloxatlarni amalga oshirishning birinchi boskichi natijasida kichik xususiylashtirish amalda tugallandi. Davlat mulkini boshqarish va uni mulkchilikning boshka shakllariga aylantirsh uchun kerak bo‘lgan muassasalar tizimi tarkib toptirildi.
II. Davlat ijtimoiy dasturida belgilab berilgan ikkinchi boskich 1994-
1995 yillarga to‘g‘ri keldi. Bu boskichda ko‘plab o‘rta va yirik korxonalar xissadorlik jamiyatlariga aylantirildi xamda ularning ayrimlari respublika kimmatbaxo kog‘ozlar bozorining asosini tashkil etdi. Bu bosqichda davlat mulki xissadorlikka aylantirilish bilan bir qatorda kichik xususiy biznes korxonalari tashkil qilindi. Bu bosqichda ochiq turdagi aksionerlik jamiyatlarini vujudga keltirish, davlat mulkini tanlov asosida xamda kim oshdi savdosida sotish amaliyotga joriy qilindi. Ko‘chmas mulk va kimmatbaxo
qog‘ozlar bozorining yangi muassasalari barpo etildi.
III. Respublika iqtisodiyoti 1996-yildan boshlab mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishning uchunchi bosqichiga kirdi. Bu bosqich yakunlovchi xarakterga ega bo‘lib, bu davrda xususiylashtirilmaydigan obektlar ruyxatiga kirmagan barcha ob'ekt va korxonalar davlat tasarrufidan chiarildi. Respublikada xususiylashtirishning adresli yo‘naltirilganligi uning navbatdagi xususiyatidir. Bu axolining barcha qatlamlariga mazkur jarayonda aniqrok va natijaliroq qatnashish imkoniyatini beradi. Xususiylashtirishning adresli yo‘naltirilganligi uy-joylarning o‘z egalariga imtiyozli yoki bepul berilishida axolining ko‘proq muxtoj va zaif qatlamlarini qo‘llab- quvvatlashning turli xil dasturlari byudjet mablag‘lari xisobiga qoplanishida, qishloq axolisi o‘z yordamchi xo‘jaligi uchun keng yerlar olishi kabilarda ifodalanmoqda.
O‘zbekistonda xususiylashtirishning to‘lovliligi uning navbatdagi muxim xususiyatidir. Pulni to‘lash orqali davlat tasarrufidagi korxona va obektlarni xususiylashtirishda mulkni bepul taqsimlash bilan bog‘liq salbiy xarakatlar bartaraf etilishi bilan birga qator muammolarni xal qilish imkoniyati yaratildi.
Bularni asosiysi avvalo, tadbirkorlikni, xususiylashtirilgan korxonalarni davlat tomonidan qo‘llab- quvvatlashning moliyaviy mablag‘lari paydo bo‘ladi, bozor infratuzilmasini barpo etish uchun resurslar vujudga keladi va axolini ijtimoiy muxofazalash dasturini ruyobga chiqarish uchun mablag‘lar jamg‘ariladi.
Navbatdagi muxim xususiyat respublikada mulkni davlat tasarrufidan chiqarish chog‘ida axoli uchun kuchli ijtimoiy kafolatlar yaratildi va ta'minlandi.
Ijtimoiy kafolatlar bir butun imtiyozlar tizimi orqali yaratildi. Bular xususiylashtirilayotgan korxona mexnat jamoasiga aksiyalarni imtiyozli shartlar bilan sotish, yangi mulkdorlarga eskirgan asosli fondlar xamda ijtimoiy infrastruktura obektlarni bepul topshirish va davlat korxonalarining mol-mulki, fermalar, bog‘lar va shu kabilarni imtiyozli shartlar asosida xususiylashtirish, xamda soliq to‘lashda ayrim imtiyozlar berish kabilardir.
Ijtimoiy muxofazalash davlatning barcha mulkdorlar: xissadorlar, xususiylashtirilgan uy-joylarning, sotib olingan texnika va avtotransport vasitalarining, yer maydonlari, xususiylashtirilgan fermalar va boshqa vositalarning egalarining xuquqlarini ximoya qilishda o‘z ifodasini topadi. Respublikada davlat mulkini xususiylashtirishning o‘ziga xos boshqa jixatlari Prezidentimiz I. A. Karimov tomonidan taklif qilingan iqtisodiy isloxatlarni amalga oshirilishining asosiy qoidalaridan kelib chiqadi.
Respublikamizda xususiylashtirish jarayonining xozirgi bosqichdagi yo‘nalishlari isloxatlarni chuqurlashtirish talablaridan kelib chiqib belgilanadi. Bu avvalo, kichik va o‘rta biznecni, xususiy tadbirkorlikni rag‘batlantirishga qaratilishi zarur.
Xozirgi davrda xususiylashtirishdagi an'anaviy yo‘nalish davlat ro‘yxatiga kirmagan korxona va obektlarni bu jarayonga jalb qilish xam o‘z o‘rniga ega bo‘lib qolaveradi.
Respublikamizda xususiylashtirish bo‘yicha qo‘yilgan vazifa, davlat sektori bozor sharoitida xam sezilarli rol o‘ynashini inkor qilmaydi. Chunki iqtisodiyotning davlat korxonalari saqlanib qolishi kerak bo‘lgan soxalar xam mavjud. Bunday korxonalar uchun ularning bozor sharoitlariga tarkiban moslashuviga imkon beradigan xo‘jalik yuritish mexanizmini ishlab chiqish talab qilinadi.